Kwa nini Afrika inashinikiza kuthaminiwa na kuepushwa kutengwa kwa ukadiriwaji wa mikopo katika bara hilo?

Upataji wa mikopo wa nchi za Kiafrika kimsingi unaamuliwa na mashirika matatu ya kimataifa hali ambayo inazidi kuwa kidonda katika bara ambalo mara nyingi huhisi bidii wanazofanya huathiriwa na mashirika hayo.

Rais William Ruto wa Kenya alielezea hali halisi ya Afrika iliyogubikwa na uchungu wa alipozungumza hivi majuzi kuhusu "ukadiriaji wa kiholela wa kompyuta bila ukweli wowote wa majaribio".

Tangu mwaka wa 1994, Afrika Kusini ikawa ya kwanza katika bara kukadiriwa kuwa na sifa ya kustahili mikopo; angalau nchi 32 zimepokea tathmini kutoka kwa mojawapo ya mashirika haya ya kimataifa ya mikopo.

Kadiri muda unavyokwenda, makubaliano yamekuwa yakijengwa miongoni mwa nchi za Kiafrika kwamba mashirika hayo matatu yamekuwa "Yasiyo na haki" katika viwango vyao.

Mkutano wa Umoja wa Mataifa wa Biashara na Maendeleo (UNCTAD) unasema tathmini potofu inazifanya nchi za Afrika kulipa zaidi kwa njia ya riba ya deni kuliko ambavyo ingehitajika kama viwango vingeakisi hali halisi ya uchumi wao.

"Nchi za Kiafrika zinalipa riba mara nane zaidi ya mikopo kuliko nchi za Ulaya, na mara nne zaidi ya Marekani kutokana na tathmini potofu ya mashirika ya mikopo ya kimataifa," anasema Rebeca Grynspan, katibu mkuu wa UNCTAD.

Hadithi moja tu

Simulizi moja Ukadiriaji wa mikopo unafafanuliwa kuwa tathmini huru ya kustahili mikopo kwa nchi, inayowapa wawekezaji maarifa kuhusu kiwango cha hatari inayohusishwa na kuwekeza katika deni la taifa fulani, pamoja na hatari yoyote ya kisiasa.

Hata hivyo, ukosoaji juu ya mashirika ya kutathmini viwango vya mikopo kuagiza sera kuu za fedha na kuongoza nchi katika miundo tegemezi ya hali ya juu ya kiuchumi inaleta machozi kati ya mashirika kama hayo kutekeleza kikamilifu tathmini huru.

"Umuhimu wa viwango vya mikopo ambavyo vinaakisi kwa usahihi zaidi misingi ya kiuchumi kwa Afŕika hauwezi kupitiwa kupita kiasi, kwani huathiri moja kwa moja gharama ya kukopa na kuwa na athari kubwa kwa matokeo ya kifedha na kimaendeleo,”

Inasema ŕipoti ya hivi majuzi ya Mpango wa Maendeleo wa Umoja wa Mataifa. Ripoti ya mwaka 2023 ya Mpango wa Maendeleo wa Umoja wa Mataifa inaonyesha kuwa "Nchi za Afrika zinaweza kuokoa hadi dola za Marekani bilioni 74.5 ikiwa makadirio ya mikopo yangejikita kwenye tathmini ndogo."

"Jihadhari na simulizi moja," anaonya Ken Gichinga, mwanauchumi mkuu katika Mentoria Economics, kampuni ya ushauri ya wachanganuzi wa biashara ya Kenya ambayo inabuni mikakati ya biashara kwa makampuni kote barani Afrika. "Ikiwa tuna mashirika yanayotumia wigo wa kimataifa kufanya maamuzi pekee, hiyo inaweza kuwa hatari. Mashirika mengine yanapima nchi kwa kuzingatia umashuhuri uliopewa wa utawala; mengine hufanya hivyo kwa kuzingatia utendaji wa uchumi mkuu. Kwa hivyo, mwekezaji hana wigo wa pamoja,” anasema Gichinga.

Mnamo 2023, S&P, Moody's na Fitch zilishusha hadhi ya Ghana, Nigeria, Kenya, Misri na Morocco. Nigeria na Kenya zilikataa ukadiriaji huo, zikisema kuwa tathmini ya kustahili kwao kulipwa imeshindwa kuzingatia mambo ya ndani katika masuala ya ufanisi wa kiuchumi.

"Sidhani kama mashirika haya ya kukadiria mikopo ni suala kubwa sana," anasema Erick Mokaya, mwanzilishi wa Mwango Capital, jukwaa la kiuchumi la kidijitali. Anasema mashirika haya ya mikopo kwa ujumla hutafakari juu ya mabadiliko gani yanayoonekana yanahitaji kutokea katika uchumi.

"Unaweza kutokubaliana nao mara moja moja, lakini mara nyingi zaidi, mashirika mengi ya ukadiriaji hulipwa na nchi kufanya tathmini. Kwa hivyo, wanaweza kutokubaliana nao, lakini si kwa kiwango kikubwa."

Shirika la Kiafrika

Wakala wa Kiafrika Ripoti ya pamoja ya Africa Peer Review Mechanism na Tume ya Umoja wa Mataifa ya Kiuchumi kwa Afrika inashutumu Moody's, Fitch na S&P kwa kufanya "makosa makubwa katika ukadiriaji wao".Hata hivyo, wanaendelea kuathiri maamuzi ya ufadhili wa kimataifa na mtiririko wa mtaji.

Mnamo 2019, Umoja wa Afrika ulianza kuunda wakala wa ukadiriaji wa mikopo wa Kiafrika. Walakini, kuwa na wakala wa ukadiriaji wa bara kama njia mbadala inayowezekana inabaki kwenye karatasi.

Mokaya anasema ukweli kwamba mashirika matatu ya kimataifa ya mikopo hayajabadilishwa na ushindani wa kimataifa inamaanisha itakuwa "ngumu" kuunda moja kwa urahisi. "Je, wakala wa mikopo wa bara la Afrika hautaegemea upande wowote? Je, utaipa nchi ya Kiafrika viwango vizuri hata kama data zinaonyesha kwamba inahitaji kuboreshwa kiuchumi?" anashangaa.

"Je, shirika la upimaji wa mikopo la Kiafrika litakuwa na usawa kiasi gani? Je, litapata tathmini nzuri kwa nchi ya Kiafrika hata kama data inaonyesha inahitaji kuboresha kiuchumi?" anajiuliza.

Wataalamu wengine wanasema kwa mavazi yoyote ya bara kufanikiwa, kanuni ya kwanza itakuwa kuweka vigezo vya tathmini vinavyohusiana na Afrika.

"Tunaona mashirika machache ya ukadiriaji yanayomilikiwa na Waafrika yakija, lakini yatalazimika kujenga misuli katika uchambuzi wa soko na utabiri," mwanauchumi Gichinga anaelezea.

"Ili waweze kuaminika, wanapaswa kwenda zaidi ya kutoa tu alama za barua. Wanahitaji kuonyesha uelewa wao wa kina katika uchanganuzi wa uchumi wa kimataifa kwa kutumia data wanazoweza kufikia."

Huku bara linaposubiri shirika la bara la kutathmini viwango vya mikopo, wataalam wanapendekeza kwamba suluhu la muda litakuwa kukusanya na kusambaza data nyingi iwezekanavyo miongoni mwa mashirika ya sasa ya kimataifa ya ukadiriaji katika jitihada za kupata tathmini ya haki.

Hii itapunguza upotoshaji wa tathmini unaoifanya Afrika ionekane kama hatari kubwa kwa wawekezaji na taasisi zinazotoa mikopo.