Na Susan Mwongeli
Afrika ilikamilisha mwaka wa mabadiliko wa 2024, mwaka ulioainishwa na hatua muhimu za kihistoria na changamoto.
Kuanzia siasa, hadi usalama, uchumi, michezo na burudani - pamoja na kuongezeka kwa uhusiano wa Uturuki na Afrika, 2024 ulikuwa mwaka wa ajabu kwa bara ambalo linazidi kuvutia tahadhari ya kimataifa.
Hebu tuanze na baadhi ya maendeleo muhimu ya kisiasa.
Mabadiliko ya kisiasa na uchaguzi
2024 ulikuwa mwaka wa kihistoria kwa siasa za Afrika.
Namibia iliomboleza kifo cha Rais wake Hage Geingob mwezi Februari akiwa na umri wa miaka 82. Baadaye mwezi Novemba, nchi hiyo iliweka historia, kumchagua Rais wake wa kwanza mwanamke Netumbo Nandi-Ndaitwah.
Katika hali ya kushangaza nchini Senegal, mwanasiasa wa upinzani Bassirou Diomaye Faye alichaguliwa kuwa Rais mwezi Machi - siku chache tu baada ya kuachiliwa kutoka jela, akimrithi Macky Sall. Faye alikua kiongozi mdogo zaidi barani Afrika aliyechaguliwa akiwa na umri wa miaka 44. Kampeni ilikuwa ya wasiwasi.
Botswana pia ilipata kiongozi mpya kabisa mwaka wa 2024. Uchaguzi wa Duma Boko wa chama cha UDC mwezi Oktoba ulimaliza takriban miaka 60 ya utawala wa BDP.
Hata hivyo, nchini Msumbiji, Chama cha FRELIMO kinaongeza utawala wake wa takriban miaka 50. Mgombea wake Daniel Chapo alishinda uchaguzi Oktoba 2024 na ataapishwa Januari 2025. Matokeo ya uchaguzi huo yalizua maandamano ya wiki kadhaa, huku upinzani ukidai kuwa kulikuwa na kasoro.
Nchini Mauritius, chama cha upinzani cha Alliance for Change kilipata ushindi wa kishindo katika uchaguzi mkuu mwezi Novemba, na kukishinda chama tawala kinachoongozwa na MSM. Hii iliashiria kurejea kwa Navin Ramgoolam kama waziri mkuu. Hapo awali alihudumu katika wadhifa huo mara mbili kabla ya kushindwa katika uchaguzi wa 2014.
Ghana ilishuhudia ujio wa kisiasa kama huo. Rais wa zamani John Dramani Mahama, kutoka chama cha upinzani cha NDC, alimshinda Makamu wa Rais Mahamudu Bawumia wa chama tawala cha NPP mwezi Desemba. Anatarajiwa kuapishwa Januari kurithi mikoba ya Nana Akufo-Addo, huku nchi hiyo ikijumuisha sifa zake za kidemokrasia zinazosifiwa na wengi.
Uchaguzi wa Afrika Kusini mwezi Mei ulikuwa maendeleo mengine ya kihistoria ya kisiasa. Kufuatia miezi kadhaa ya malumbano ya ndani, chama tawala cha ANC kilipoteza wingi wake wa wabunge kwa mara ya kwanza tangu kumalizika kwa utawala wa kibaguzi wa watu weupe walio wachache mwaka 1994. Hata hivyo, Rais Cyril Ramaphosa alifanikiwa kuhifadhi kiti chake baada ya kuunda muungano na baadhi ya vyama vya upinzani.
Viongozi wengine wa Afrika walioongezewa miaka ya kutawala kupitia uchaguzi wa 2024 ni pamoja na Paul Kagame wa Rwanda, Mahamat Idriss Deby wa Chad, Azali Assoumani wa Comoro na Mohamed Ould Cheikh El Ghazouani wa Mauritania. Vile vile, Rais wa Algeria Abdelmadjid Tebboune, Abdel Fattah el-Sisi wa Eypt na Kais Saied wa Tunisia walishinda chaguzi za kuongeza muda wa utawala wao.
Changamoto za kiuchumi na mafanikio
Kama sehemu kubwa ya ulimwengu, watu kote barani Afrika walihisi hali mbaya ya kiuchumi mnamo 2024, na mzozo wa gharama ya maisha ambao haujawahi kutokea.
Nchini Kenya, msururu wa maandamano yanayoongozwa na vijana kote nchini dhidi ya mipango ya serikali ya kuongeza ushuru wa bidhaa za kimsingi ulilipuka mwezi Juni na kukamilika Julai. Makumi ya waandamanaji waliuawa katika makabiliano na polisi, majengo ya bunge yakaharibiwa na Rais William Ruto alilazimika kufuta mswada huo uliokuwa na mapendekezo ya ushuru.
Machafuko ya maandamano hayo yalisababisha Naibu Rais wa Kenya Rigathi Gachagua kushtakiwa na Bunge la Kitaifa mwezi Oktoba, na kuwa naibu wa kwanza wa rais wa nchi hiyo kuondolewa afisini kwa njia hiyo. Alishutumiwa rasmi kwa ‘’kuidhoofisha’’ serikali kupitia kile ambacho wakosoaji wake walisema ni uungaji mkono wake wa kimyakimya kwa maandamano hayo. Alikanusha madai hayo kuwa yamechochewa kisiasa.
Mgogoro wa gharama za maisha ulisababisha maandamano makubwa katika nchi nyingine kadhaa za Afrika, ikiwa ni pamoja na Nigeria - Ghana - Uganda - na Sierra Leone, na kuacha serikali zikijitahidi kutuliza hisia za umma.
Lakini mwaka huo haukuwa wa huzuni na huzuni kwa Afrika. Kiwanda kikubwa zaidi cha kusafisha mafuta barani Afrika, Kiwanda cha Kusafisha mafuta cha Dangote nchini Nigeria, kilianza kufanya kazi Januari 2024, kikizalisha mafuta kwa matumizi ya ndani na mauzo ya nje.
Mwaka wa 2024 pia uliangazia umuhimu wa uchumi wa kimataifa wa Afrika. Nchi mbili za Afrika Ethiopia na Misri zilijiunga na jumuiya ya mataifa yanayoibukia kiuchumi, BRICS, mwezi Januari, na kuhudhuria mkutano wao wa kwanza wa kilele nchini Urusi mwezi Novemba.
Vile vile, Afrika Kusini ilichukua uongozi wa G20, kambi ya nchi zenye uchumi mkubwa duniani, mwezi Desemba. G20 inachangia 85% ya Pato la Taifa la kimataifa na 75% ya biashara ya kimataifa.
Siasa za kijiografia
Katika mwaka unaoangaziwa, Afrika iliona mabadiliko makubwa ya kijiografia. Mwezi Januari, Mali, Niger na Burkina Faso zilitangaza mipango yao ya kujiondoa katika jumuiya ya kikanda ya Afrika Magharibi, ECOWAS, wakiishutumu kwa kuegemea upande wa madola ya Magharibi.
Mwezi Julai, nchi hizo tatu, zote zikiwa chini ya utawala wa kijeshi, zilitia saini mkataba katika mkutano wa kilele nchini Niger, na kuunda shirikisho linalojulikana kama Muungano wa Nchi za Sahel. Katika kipindi cha mwaka mzima, Mali, Niger na Burkina Faso zilikata uhusiano wa kiuchumi na kijeshi na nchi za Magharibi zikiwemo za zamani za kikoloni, Ufaransa, Marekani na Ujerumani na kuwafukuza wanajeshi wa nchi za Magharibi.
Walisema walitaka kusisitiza mamlaka yao na kufanya kazi na washirika wa manufaa pekee ili kushughulikia changamoto zao za kiuchumi na usalama.
Mwezi Disemba, Chad pia ilimaliza ushirikiano wa kijeshi na Ufaransa huku Rais wa Senegal Bassirou Diomaye Faye akimtaka mtawala huyo wa zamani wa kikoloni kufunga kambi zake za kijeshi nchini mwake.
Huku zikijitenga na madola ya Magharibi, nchi za Kiafrika ziliendelea kukuza uhusiano na Urusi na Uturuki. Kwa mfano, katika mwaka huo, Mali ilinunua ndege zisizo na rubani za Akinci zilizotengenezwa Uturuki, na vifaa vingine vya kijeshi ili kuimarisha usalama wake, wakati Niger ilitia saini makubaliano ya nishati na ulinzi na Uturuki mwezi Oktoba.
Nigeria pia ilipokea helikopta nne za T129 ATAK kutoka Uturuki mnamo 2024 na inatarajia mbili zaidi. Kwingineko, Reli ya Kisasa ya Tanzania iliyojengwa kwa urefu wa kilomita 541 kutoka Uturuki ilianza kufanya kazi. Na mwezi Novemba Rais wa Uganda Yoweri Museveni, aliahirisha ujenzi wa Reli ya Standard Gauge, ambayo itajengwa na kampuni ya Uturuki ya Yapi Merkezi. Ina thamani ya dola bilioni 3.
Amani na usalama
Mnamo Januari 2024, Ethiopia ilitia saini mkataba wenye utata na eneo lililojitenga la Somalia la Somaliland ili kufikia Bahari Nyekundu. Hili liliikasirisha Somalia na kuzua mvutano katika eneo zima.
Hata hivyo, baada ya miezi kadhaa ya juhudi za upatanishi, Uturuki alifanikisha makubaliano kati ya majirani hao wawili ili kumaliza mzozo huo mwezi Desemba. Hii iliipatia Uturuki sifa ya kimataifa. Rais wa Uturuki Recep Tayyip Erdogan aliwakaribisha viongozi wa nchi hizo mbili mjini Ankara ambapo makubaliano hayo yalitiwa saini. Alieleza kuwa ni ‘’kihistoria’’.
Kwa muda wote wa 2024, Sudan haikujua amani kwa sababu ya vita vilivyoendelea vilivyozuka Aprili 2023 kati ya jeshi na Vikosi vya Msaada wa Haraka vya kijeshi. Juhudi kadhaa za kimataifa za kufikia usitishaji mapigano zilishindikana. Zaidi ya watu 20,000 wameuawa na wengine zaidi ya milioni 12 kukimbia makazi yao, kulingana na UN. Mashirika ya misaada yameelezea hali hiyo kama mzozo mbaya zaidi wa kibinadamu duniani.
Katika hatua ya kimataifa, wito wa Afrika kupata viti vya kudumu katika Baraza la Usalama la Umoja wa Mataifa uliongezeka zaidi. Viongozi wengi wa Afrika waliozungumza kwenye Baraza Kuu la Umoja wa Mataifa mwezi Septemba waliunga mkono wito huo.
Wakati vita vya Israel huko Gaza vikiendelea, Afrika Kusini iliendelea kuongoza dunia katika kutafuta haki kwa Wapalestina kupitia kesi iliyokuwa imewasilisha katika Mahakama ya Kimataifa ya Uadilifu huko The Hague, ikiishutumu Israel kwa kufanya mauaji ya halaiki. Mnamo Januari, ICJ iliamuru Israeli kusitisha vita vyake dhidi ya Wapalestina, na mnamo Julai ilitoa uamuzi wa ushauri kwamba ukaliaji wa Israeli katika ardhi ya Palestina haukuwa halali.
Majanga makubwa ya hali ya hewa yalizidisha majanga ya chakula barani Afrika mwaka 2024. Umoja wa Mataifa ulisema ukame umeathiri angalau watu milioni 61 Kusini mwa Afrika, wakati mafuriko yaliathiri watu milioni tano katika Afrika Mashariki, na wengine milioni nne katika Afrika Magharibi na Kati.
Ilikuwa ni kwa sababu ya majanga kama haya ambapo mataifa yanayoendelea, ikiwa ni pamoja na yale ya Afrika, yalikatishwa tamaa katika COP29 nchini Azerbaijan, ambapo nchi kubwa zaidi duniani zinazochafua mazingira zilisema zitatoa dola bilioni 300 pekee kila mwaka ifikapo 2035 kufadhili hatua za hali ya hewa.
Ushindi wa michezo
Katika uwanja wa michezo, mashindano ya soka ya kifahari zaidi ya bara, Kombe la Mataifa ya Afrika, yalifanyika kuanzia Januari hadi Februari. Wenyeji, Cote d’Ivoire walishinda kombe hilo baada ya kuifunga Nigeria katika fainali.
Wanariadha wa Afrika pia waling'ara katika Michezo ya Olimpiki ya Paris ya 2024 iliyofanyika kuanzia Julai hadi Agosti, na kushinda medali 38 kwa jumla. Kenya iliongoza kwa medali 11 huku Botswana ikinyakua dhahabu yake ya kwanza kabisa ya Olimpiki kupitia mwanariadha wake Letsile Tebogo.
Timu ya mpira wa vikapu ya Sudan Kusini, inayojulikana kama Bright Stars, ilifanya mchezo wa kwanza wa Olimpiki wa kuvutia kwenye Michezo ya Olimpiki ya Paris ya 2024. Ingawa hawakupata medali, waliposhindwa na Marekani katika Raundi ya Nane Bora, kufuzu kwao kwa kihistoria kulichukua tahadhari ya kimataifa.
Hata hivyo, kulikuwa na majanga makubwa katika michezo ya Afrika. Bingwa wa Olimpiki Kelvin Kiptum alifariki katika ajali ya barabarani pamoja na kocha wake mwezi Agosti, bingwa wa zamani wa riadha duniani Kipyegon Bett aliaga dunia mwezi Oktoba baada ya kuugua kwa muda mfupi, na bingwa wa Olimpiki Rebecca Cheptegei alidaiwa kuuawa na mpenziwe mnamo Septemba. Wanariadha wote waliofariki walikuwa mashujaa wa Kenya.
Na mwezi Disemba, zaidi ya watu 50 waliuawa nchini Guinea katika mkanyagano na vurugu wakati wa mechi ya soka ya eneo hilo. Katika tasnia ya burudani, kulikuwa na mchezo wa kuigiza ambao haujawahi kutokea.
Mshindi wa fainali ya Miss Afrika Kusini Chidimma Adetshina alijiondoa kwenye kinyang'anyiro hicho mwezi Agosti kutokana na utata kuhusu uraia wake. Baadaye alialikwa kushiriki katika shindano la Miss Nigeria, ambalo alishinda mwishoni mwa mwezi huo. Mnamo Novemba, Chidimma alikua mshindi wa pili wa Miss Universe 2024 nchini Denmark ambapo aliwakilisha Nigeria.
