Na Sylvia Chebet
Kutoweka hivi ni kutokana na kukithiri kwa rundo la mizoga ambayo imetapakaa kila mahali, ikionekana kuyumbayumba mara kwa mara huku upepo mkali ukipita kwenye manyoya yanayoshikamana na nyama inayooza.
Haya ndiyo yalikuwa matukio nchini Guinea-Bissau mwaka wa 2020, ambapo zaidi ya tai 2,000 walitiliwa sumu; nchini Botswana mwaka wa 2019, wakati 537 waliuawa; na nchini Namibia mwaka wa 2013, wakati zaidi ya 400 walikufa baada ya kula mzoga wenye sumu.
Wahifadhi wa mazingira wanalalamika kwamba Afrika inapoteza kwa kasi tai wake.
Wamekuwa wakifa kwa maelfu, kwa kasi.
Ripoti ya shirika la BirdLife International inaeleza kuwa kati ya viumbe 11 wanaopatikana barani Afrika, saba wako katika hatari ya kutoweka, na wanne wako katika hatari kubwa ya kutoweka.
"Tai mwenye mgongo mweupe, ambaye ndiye anayejulikana zaidi barani Afrika, amepungua hadi 90%. Katika viumbe vingine kama vile tai wa Misri na Hooded, tumeona kupungua kwa hadi 92%," Fadzai Matsvimbo, mratibu wa Mpango wa Kuzuia Kutoweka wa BirdLife International, aliiambia TRT Afrika
Changamoto ya Uhifadhi
Uwindaji wa tai na wao kula sumu ni tishio kubwa kwa tai wa Afrika.
Kwa kuwa wao ni wawindaji bora zaidi, wanapata hasara mbaya zaidi, katika baadhi ya matukio wakianguka kutoka kwa miti au katikati ya ndege ndani ya mzoga yenye sumu.
Kikundi cha tai wanaozunguka mzoga kinaweza kuonekana kutoka maili mbali, hivyo, mara nyingi wawindaji haramu huwatilia sumu ili kuepuka kuvutia walinzi
Kati ya 2012 na 2014, vifo 2,044 vinavyohusiana na ujangili vilitokea katika nchi saba za Afrika, kulingana na Oryx - Jarida la kimataifa la uhifadhi.
Ndege hao pia hujipata kwa hatari wasiotarajia wakati wafugaji wanawatilia sumu wanyama wanaowinda wanyama wao kama simba wanaotishia mifugo yao.
Tai inatumika kwa itikadi na uganga
Mahitaji ya viungo za tai kwa ajili ya dawa za kienyeji na ushirikina ni mojawapo ya sababu kuu zinazopelekea tai kuangamizwa.
Wahifadhi wanahusisha 29% ya vifo vya tai wa Kiafrika na matumizi ya itikadi.
Vichwa na akili zao ndizo sehemu zinazothaminiwa zaidi, huku wacheza kamari wakiwategemea wao kuweka kamari.
Wanafunzi pia inasemekana kuwategemea tai kufaulu mitihani, na waganga wa kienyeji eti wanawasiliana na mababu zao kwa kutumia sehemu za tai, kando na kuagiza kama dawa ya magonjwa fulani.
Kufuatia tukio la tai kuwekewa sumu Guinea-Bissau mnamo 2020, wachunguzi waligundua kuwa wafanyabiashara walikuwa wakiuza sehemu za tai zilizofichwa kwenye pembe za wanyama wengine.
Waligundua kuwa vichwa vilikuwa vikiuzwa kwa takriban dola za Kimarekani 25 na miguu kwa takriban $17.
Kupungua kwa idadi ya tai pia kunachangiwa na mambo mengine kama vile watu kupoteza makazi, na ndege kukaushwa na nyaya za umeme, kujigonga katika milingoti ya umeme, na mitambo ya nishati ya upepo,
Kati ya 1996 na 2016, zaidi ya ndege 1,261 waliuawa katika matukio 517 yaliyohusisha nyaya za umeme nchini Afrika Kusini pekee, kulingana na takwimu zilizokusanywa na Shirika la Endangered Wildlife Trust.
Umuhimu wa tai
Tai ni sehemu muhimu katika kusafisha mazingira na ni kiini cha kuzuia kuenea kwa magonjwa.
Tofauti na inavyofikiriwa kuwa wawindaji taka, wao husaidia kuweka dunia safi.
Wahifadhi wanasema baada ya kula, huwa wanatafuta bwawa la kuoga au kujisafisha.
Wanapojitokeza kula wanyama waliokufa, sio tu kwamba wanasafisha mizoga ambayo ingekuwa mazalia ya bakteria, lakini pia hulinda wanyamapori wengine dhidi ya magonjwa ya kuambukiza.
Tindikali ya tumbo yao inasemekana kuwa ya juu zaidi kati ya wanyama wote duniani.
Tai wanaweza kula nyama iliyoambukizwa na magonjwa kama kimeta, kipindupindu na kichaa cha mbwa bila kuugua, lakini pia kuzuia kuenea kwa magonjwa hayo.
Wanyama wengine, kama vile mbwa, paka, au panya, wanapokula kitu chenye ugonjwa , wanakuwa wabebaji wa ugonjwa wowote ambao mzoga unaweza kuwa ulikuwa nao, yaani ikiwa ugonjwa huo haitawauwa.
Kuongeza idadi ya tai
Kupungua kwa kasi kwa idadi ya tai, hata hivyo, ni wasiwasi ambao unajitokeza kimya kimya, na watu wengi hawajui au hawajali.
Wanasayansi wanaonya kwamba kupuuza janga la tai kunahatarisha mfumo wa ikolojia ambao wanadamu pia wanategemea.
Matsvimbo kutoka shirika la BirdLife International linaamini kuwa afya yetu inategemea jukumu la ndege hawa ambalo limefafanuliwa kwa njia ifaayo kama "wafanyakazi wa kusafisha dunia".
"Fikiria, ikiwa huna takataka au takataka ndani ya nyumba yako. Ikiwa unaishi katika jiji, fikiria mamlaka hazikusanyi takataka za kaya kwa wakati, nini kingetokea?" anauliza.
"Tungekuwa na magonjwa mengi na harufu mbaya karibu nasi. Tai wanafanya kazi mzuri bila malipo. Ndege hawa wanaruka tu juu na chini, wanafanya kazi yao kwa utulivu, wakiondoa milipuko kutoka kwa mizoga yao, na kulinda mizoga kutoka kwao, na kulinda mizoga ya aina gani?" anaongezea.
Iwapo tai watatoweka , kutakuwa na ongezeko kubwa la magonjwa kama ilivyokuwa nchini India katika miaka ya 1990 wakati karibu 97% ya ndege waliangamizwa.
"Kilichotokea ni kwamba walikuwa wakitumia dawa ya diclofenac kutibu ng'ombe na ilikuwa ikiathiri tai ambao walikula ng'ombe waliokufa. Tai wengi walikufa. Nini kilitokea kwa sababu tai hawakuwa tena katika mlinganyo huo, ng'ombe walipokufa, idadi ya mbwa mwitu iliongezeka kwa sababu sasa kulikuwa na milipuko mingi ya chakula," eleza.
Anaongezea kuwa hakuna mtu ambaye alikuwa amefanya uhusiano kati ya kichaa cha mbwa na kutokuwepo kwa tai.
Hilo lilipoanzishwa, India ililazimika kuingiza pesa ili kuanzisha tena tai huku ikiwa na mlipuko wa ugonjwa wa kichaa cha mbwa.
Pamoja na mahitaji mengi ya dharura, Matsvimbo anaona kuwa idadi ya tai huenda usiwahi kufika kwenye orodha ya kipaumbele ya serikali.
"Fikiria gharama, ukiangalia bara la Afrika, ufadhili tunaohitaji kwa matatizo mengine halafu fikiria kuchukua mabilioni machache ili kurekebisha tatizo ambalo tungeweza kuliepuka. Hakika, njia bora ni kuhakikisha kwamba hatupotezi tai," anasema.
Tai wanaweza kuishi kwa miaka 30, lakini wanachelewa kukomaa na kupata vifaranga.
Wahifadhi wanasema tai wawili hulea kifaranga mmoja kila baada ya miaka miwili.
Kiwango cha kuzaliana polepole dhidi ya wingi wa vitisho, inamaanisha aina ya tai zilizo hatarini kutoweka haziwezi kuishi katika mazingira mengine.
Lakini kuna mwanga wa matumaini katika juhudi za kuhakikisha tai wanaendeleza majukumu yao ya kuota bila madhara.
"Tumeanzisha zaidi ya hekta milioni moja za maeneo salama ya tai Kusini mwa Afrika - Zambia, Zimbabwe na Afrika Kusini," anasema Matsvimbo.
"Vikundi vilivyoanzishwa nchini Zimbabwe vya kuwasaida tai, vimekuwa na ufanisi katika kupunguza matukio ya nedeg hawa kula sumu. Shirika letu pia linafanya kazi na madakitari wa kienyeji katika Afrika Magharibi, Kusini na Mashariki ili kukabiliana na biashara haramu ya sehemu za tai."
