Kote katika taifa la Afrika Mashariki la Kenya, malamiko ya maisha machungu ya siku za ukononi bado yanasikika.
Makovu ya utawala wa kikoloni wa Uingereza si kumbukumbu za mbali bali majeraha yanayohitaji kurekebishwa nchini Kenya.
Sasa baada ya miongo kadhaa ya ukimya, wanapaza sauti zao kuhusu ukaidi, wakitaka fidia ya shilingi trilioni 364 za Kenya (takriban dola trilioni 2.2) kutoka kwa Uingereza kutokana na ukatili waliopitia.
Vuguvugu la Mau Mau, vuguvugu la upinzani dhidi ya ukandamizaji wa wakoloni, ilikabiliwa na vurugu na vitisho kutoka kwa mamlaka ya Uingereza.
Matukio ya kutisha waliyovumilia wapiganaji wa Mau Mau ni pamoja na kuteswa, kufungwa gerezani na kuuawa waliposimama kishujaa dhidi ya utawala dhalimu wa kikoloni.
Mateso, hasara na urithi wa maumivu
Ilikuwa ni kutokana na kuvizia kutoka kwa kundi la wapiganaji wa msituni ambapo Kenya ilipata uhuru kutoka kwa Waingereza, lakini pia ulikuwa wakati wa mateso yasiyofikirika ambayo yalijikita katika akili za walionusurika kama Grace Wanjiru.
Grace sasa yupo katika miaka ya themanini.
"Walitupiga viboko, walitulazimisha kufanya mambo yasiyofikirika. Tulipoteza familia, marafiki na utu wetu, yote hayo kwa kuthubutu kuota uhuru."
Wanjiru hayuko peke yake, Cyprian Mutiga, 88, alisimulia maisha mabaya ya zamani ya kazi ya kulazimishwa na unyanyasaji wa kimwili na kisaikolojia katika kambi za kizuizini.
"Tulistahimili shida zisizowezekana wakati wa ukoloni. Wenzetu wengi walipoteza maisha, na wale walionusurika wana makovu ya mwili na shida hadi leo," alisema.
"Kuomba fidia hakutuhusu sisi pekee, bali ni kuhakikisha kwamba vizazi vijavyo vinaelewa tulivyojitolea kwa ajili ya uhuru wa Kenya. Fidia hiyo itatoa sura ya haki kwa ukatili tuliovumilia."
kilio cha kutambuliwa na haki
Joseph Ngacha Karani ni mwenyekiti wa kikundi cha Mau Mau Original Trust na anazungumza na mamia ya wazee wanaokabiliana na historia ya maumivu.
Aliliambia Shirika la Habari la Anadolu kwamba mahitaji ya fidia ni kutambuliwa na haki kwa waathiriwa wa Mau Mau ambao walivumilia maumivu na kujitolea katika harakati zao za kupigania uhuru wa Kenya.
"Takwa letu la fidia sio tu ombi la kurejeshwa kwa uchumi, ni kilio kikuu cha kutambuliwa na haki, kukiri machungu na kujitolea kwa wazee wa Mau Mau katika harakati za kupata uhuru wa Kenya," alisema. "Hii sio pesa tu," alisema, sauti yake iliyojaa hisia.
"Ni kuhusu kukiri kwa mateso ya kimfumo, maisha yaliyosambaratishwa na serikali ambayo ilitutendea kama wanyama."
Karani alibainisha kuwa ombi hilo la kusikitisha linatafuta sio tu kukiri lakini pia kujitolea kurekebisha makosa ya zamani na kuhakikisha matibabu ya haki.
Alisema inawakilishia hamu kubwa ya utu, usawa na kuandikwa upya kwa masimulizi ambayo mara nyingi yamegubikwa na dhuluma.
Maswali yasiyo na majibu
Maina Mwangi, mwanajeshi mwingine mkongwe, alitafakari jinsi mamlaka ya kikoloni ilivyoendesha kampeni ya kikatili ya ukandamizaji, kuwaingiza maelfu katika vizimba vya waya na kuwafanyisha kazi kwa lazima huku wakiteswa kimwili na kisaikolojia.
Amebeba makovu ya kimwili na kiakili hadi leo. Alipoteza baba yake na jamaa wakati huo.
Alisema kuwa maswali yasiyo na majibu bado yanabaki, huku yakitoa kivuli ambacho kinakataa kupotea.
Hadi leo, kama Wakenya wengi, bado wanatafuta ukweli kuhusu shujaa wa Mau Mau, Dedan Kimathi. "Kaburi lake liko wapi?" Mwangi aliuliza huku sauti yake ikirejea swali lisilo na jibu linalowasumbua wengi.
Kimathi, aliyenyongwa wakati wa utawala wa Malkia Elizabeth II wa Uingereza, ni shujaa wa Kenya ambaye ni ishara ya upinzani.
Mahali yalipo mabaki yake na sehemu ya mwisho ya kupumzika inajulikana tu na serikali ya Uingereza iliyomnyonga.
"Ni swali ambalo tumeuliza kwa miaka mingi na ukosefu wa haki ambao haujatatuliwa," alisema.
Dharura ya ulipaji fidia na mabaki ya Kenya
Serikali ya Uingereza imetoa msamaha na fidia ndogo katika siku za nyuma. Lakini kwa waathirika wa Mau Mau, ni ishara inayofifia kwa kulinganisha na kina cha majeraha yao.
Wapigania uhuru hao wanasema kwamba uharaka wa kulipa fidia unaenda sambamba na uzee wa waathirika wengi wa Mau Mau ambao, katika miaka yao ya giza, wanatafuta suluhu sio tu kwao wenyewe bali kwa nia ya kupunguza mizigo inayokabili familia zao.
"Ni zaidi ya madai ya kifedha. Ni ombi la kukata tamaa kuponya majeraha, kutoa sauti kwa walionyamazishwa, na kuhakikisha kuwa hadithi yao ya kujitolea na mapambano haizikwi katika historia," Karani alisema.
Wanjiru alibainisha kuwa "tunaweza kuwa wazee, lakini roho zetu hazijavunjika. Tulipigania uhuru wakati huo, na tunapigania haki sasa. Hili halijaisha -- hadi tupate uponyaji, hadi uzito wa dhuluma za kihistoria uondolewe katika mabega yetu."
Kenya pia inataka kurejesha urithi wake wa kitamaduni kwa wito wa kurejeshwa kwa vitu vya kale vilivyoibiwa vilivyotawanyika kote ulimwenguni, hatua ambayo wapigania uhuru pia wameunga mkono.
Miongoni mwao ni mafuvu yaliyochukuliwa kutoka kwa jamii za Wakenya wakati wa ukoloni, sanamu za mawe zilizochongwa na sanamu, na vitu vya kibinafsi kama mavazi ya sherehe na silaha za viongozi wanaoheshimika.
Pia kuna mabaki mengine ambayo mara nyingi yalihusishwa na umuhimu wa kiroho ambayo yalitumiwa katika mila na sherehe, kuunganisha walio hai na mababu zao waliokufa.
Mnamo 2022, Wakenya walipeleka azma yao ya haki na fidia kwa Mahakama ya Ulaya ya Haki za Kibinadamu, na kuwasilisha kesi mahakamani dhidi ya Uingereza kwa unyanyasaji wa kikoloni uliotekelezwa na walowezi wa Uingereza.
Joel Kimutai Bosek, wakili wa kundi hilo, alipokuwa akizungumza na vyombo vya habari alisema aliiambia mahakama kwamba kuendelea kwa Uingereza kukwepa uwajibikaji kulichochea uamuzi wa kuwasilisha suala hilo mahakamani.
Wanahistoria wanadai kuwa upinzani uliowekwa na kundi la waasi la Mau Mau ulichangia pakubwa katika kuharakisha mwisho wa utawala wa kikoloni nchini Kenya.
