Na Alphonce Shiundu
Imekuwa maisha ya kila siku kuona wanaharakati katika mitandao ya kijamii wakishiriki mbinu za upotoshaji ili kuwapaka matope wapinzani na kuchafua mijadala ya umma kuhusu masuala muhimu.
Shughuli kama hizi huongezeka sana nyakati za uchaguzi.
Mnamo Februari 25, wapiga kura wapatao milioni 96 nchini Nigeria waliingia katika vituo vya kupigia kura kumchagua rais wao.
Nigeria ina jumuia mahiri ya mitandao ya kijamii. Kampeni za kisiasa nchini humo zinaripotiwa kutumia washawishi wa mitandao ya kijamii kuwavutia wapiga kura vijana.
Uchaguzi pia unakuja katika nchi nyingine nne za Afrika - Sierra Leone mwezi Juni, Zimbabwe mwezi Julai au Agosti, Liberia mwezi Oktoba, na Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo mwezi Desemba. Nchi hizi zote zina idadi kubwa ya vijana, na idadi inayoongezeka inafikia mitandao ya kijamii.
Pamoja nayo inakuja changamoto ya habari za upotoshaji
Lakini nchi zinaweza kufanya nini ili kuhakikisha majina yao ya kisiasa hayachafuliwi na kampeni za upotoshaji?
Hapa kuna masomo kumi kutoka Kenya.
1) Wafahamu wahusika: Je! ni watu gani wanaoeneza habari za uongo? Je, wanafanya hivyo kwa mgombea mmoja wa kisiasa, au ni watu huru wanaopatikana kwa mzabuni wa juu zaidi? Ni nini motisha zao? Je, wanafanya kazi pamoja kuweka uwongo katika mazungumzo ya umma kuhusu masuala ya kisiasa?
Ukaguzi wa kina wa maudhui yanayovuma kwenye mitandao ya kijamii na ujanja wa mitandao ya kijamii kwa kutumia zana huria unaweza kusaidia kutambua wafanyabiashara wa taarifa potovu za kisiasa.
2) Tambua mtindo wanao tumia: Je, wanaweka maudhui ya aina gani, na wanatumia majukwaa gani? Je, habari hiyo potovu hupitia picha au michoro,wanatumia video ghushi au zilizothibitishwa? Je, uwongo uliwekwa hadharani kwenye Twitter, Tiktok, Facebook au Instagram, au hizi zimepandwa kwa siri kupitia WhatsApp au Telegram? Kutathmini maudhui yanayotofautisha na mada zinazovuma kunaweza kufichua mifumo hii na kujulisha majibu ya kimkakati.
3) Kutambua uongo na habari za uongo: Ili kulinda dhidi ya kuenea kwa taarifa za uongo, ni muhimu kuendelea na ukuzaji wa taarifa sahihi kuhusu masuala muhimu. Kwa mfano, Africa Check, shirika la kukagua ukweli linalofanya kazi nchini Nigeria, tayari limetayarisha tovuti yenye ukweli wa haraka kuhusu uchaguzi ujao, ikiwa ni pamoja na mwongozo wa ufadhili wa kampeni na hata kura za maoni. Ilifanya vivyo hivyo kwa uchaguzi wa Kenya.
4) Miradi shirikishi ya uadilifu wa habari: Vyombo vya habari, waandishi wa habari na wachunguzi wa ukweli wanatarajiwa kuweka taarifa sahihi ili kuruhusu wapiga kura kufanya maamuzi sahihi kuhusu uchaguzi. Kenya ilikuwa na mradi wa uandishi wa habari shirikishi wa Fumbua; Nigeria nayo ina muungano wa wachunguzi wa ukweli. Kufanya kazi pamoja ili kupigana na habari potovu za kisiasa husaidia kuvunja mzunguko wa habari zisizo za kweli, kupunguza kuenea kwake, na hata kukuza habari sahihi.
5) Mazungumzo: Taarifa potofu za kisiasa mara nyingi huleta mgawanyiko na, ikiwa hazitashughulikiwa, zinaweza kusababisha vurugu kwa urahisi. Mazungumzo ya wazi juu ya masuala ya mgawanyiko na watu muhimu katika kampeni, ikiwa ni pamoja na wagombea wa kisiasa, juu ya hatari ya maneno ya kisiasa yenye vurugu na hatari ya upotovu wa kisiasa inaweza kusaidia kuweka baadhi ya usafi wa kisiasa katika mjadala wa umma.
6) Uwajibikaji wa mitandao yenyewe ya kijamii: Uongozi wa mitandao ya hii ya kijamii jukumu la kuwatahadharisha watumiaji wake taarifa potovu na hatari katika nchi mahususi ili kusaidia kulinda mfumo ikolojia wa taarifa za uchaguzi. Zaidi ya hayo, watumiaji wa mitandao ya kijamii wanapaswa kuripoti kikamilifu maudhui ambayo yanakiuka sheria za jukwaa lenyewe, na kila wanapoona mienendo isiyo ya kweli iliyoratibiwa, wanapaswa kusema ili mitandao hii ikatizwe. Na mwisho, mitandao ya kijamii ambayo haitilii maanani kulinda mazingira ya habari lazima iitwe hadharani.
7) Utetezi: Vyombo vya habari na mashirika ya kiraia lazima yawakaze wahusika wakuu katika mazingira ya habari kuweka mjadala wa umma kwa uaminifu.
Ni lazima pia wafanye kampeni za kusoma na kuandika dijitali ili kuwaelimisha wapigakura jinsi ya kutambua na kukomesha usambazaji wa taarifa za uongo.
8) Kasi: Uongo huenea haraka na zaidi kuliko habari sahihi. Wakati wa uchaguzi, ni muhimu sana kwamba uwongo uchunguzwe na kufichuliwa mara tu unapoonekana mtandaoni.
Ukaguzi wa haraka wa ukweli na ukuzaji wa taarifa sahihi huvuruga mzunguko wa taarifa potovu za kisiasa.
9) Ukimya wa kimkakati: Wakati mwingine, taarifa potovu za kisiasa zinawekwa ili kuweka chambo kwa vyombo vya habari kujibu, kwa wapinzani kujibu, au kuchochea mashirika ya kiraia katika ghasia.
Kuchunguza muktadha na kutathmini taarifa potovu za kisiasa kwa makini kabla ya kutoa jibu husaidia. Baadhi ya uwongo unaweza kupuuzwa, au kushughulikiwa, bila kukuza nyara zisizo sahihi.
10) Ujenzi wa taasisi: Mashirika ya usimamizi wa uchaguzi katika nchi mbalimbali mara nyingi hulengwa na mashambulizi ya habari potovu.
Kujenga uthabiti wa taarifa kwa taasisi hizi, kuimarisha uwezo wa kuangalia ukweli, kukanusha, kuhifadhi na kujibu uwongo kuhusu mchakato au watu wanaohusika, husaidia kulinda uaminifu wa waamuzi wa uchaguzi.
