Na Mazhun Idris
Riwaya ya zamani ya watoto ya Roald Dahl ya 1964, Charlie and the Chocolate Factory, kwa ucheshi inaonyesha kejeli ya kuwa na uraibu wa sukari wakati Augustus Gloop mlafi anaanguka kwenye mto wa chokoleti akijaribu kuinywa.
Katika ulimwengu halisi, utumiaji hatari wa sukari na matumizi yake ya uraibu duniani kote ni hatari ambayo ni vigumu kupata uangalizi unaostahili, wataalam wanaonya.
Wakati uhaba wa sukari ulipokumba masoko ya Tunisia Aprili mwaka jana, mamlaka iligawia bidhaa hiyo na kupunguza uuzaji wake kwa kilo mbili kwa mteja kwa wiki.
Jijini Nairobi nchini Kenya, Fredrick Nzioka anazuia ulaji wake wa sukari kila siku kwa kijiko kimoja na kikombe chake cha chai cha asubuhi. Lakini ana wasiwasi kuhusu watoto wake wanaotumia bila kujua bidhaa zenye sukari nyingi kuliko inavyofaa kwao.
"Wanapenda peremende, peremende na keki zenye sukari," Nzioka, meneja mkuu wa uendeshaji katika kampuni ya Nairobi tech, aliiambia TRT Afrika.
Zainab Jumare, mwandishi wa habari wa redio katika mji wa Zaria nchini Nigeria, anakunywa takriban makopo matatu ya vinywaji vilivyowekwa sukari kila siku, lakini anasisitiza kuwa hana uraibu wa sukari. "Ikiwa ninataka, naweza kukaa bila vinywaji vyenye sukari kwa siku," anasema.
Jumare hayuko peke yake katika kuendekeza utegemezi wa sukari usiofaa bila hata kutambua.
Kihistoria, mikakati inayolengwa ya uzalishaji na uuzaji inayohusisha vyakula vilivyotiwa sukari na vitafunwa vilivyowekwa sukari imewahimiza watu kutumia sukari kupita kiasi.
Tabia inayoleta uraibu
Tafiti mbalimbali zinaonyesha hatari nyingi za kiafya kama vile unene wa kupindukia, kisukari cha aina ya 2, matatizo ya meno, magonjwa ya moyo na mishipa, hisia na matatizo ya kimetaboliki kuwa ni matokeo ya moja kwa moja ya matumizi ya sukari kupita kiasi.
"Kukabiliana na unywaji wa sukari kupita kiasi na kukuza tabia bora za lishe ni vipaumbele barani Afrika na ulimwenguni," anasema Dkt Musa Ibrahim Kurawa, ambaye amefanya uchunguzi wa uraibu.
Anaelezea uraibu wa sukari, unaoitwa pia utegemezi wa sukari au kutamani sukari, kama "hali ambayo mtu ana hamu ya kula vyakula au vinywaji vyenye sukari".
Tamaa hii "mara nyingi huwa kubwa na ni vigumu kudhibiti, na kusababisha matumizi ya kupita kiasi ya vyakula vya sukari," anasema Dk Kurawa, ambaye anafundisha fiziolojia katika Chuo Kikuu cha Bayero huko Kano nchini Nigeria.
"Asili ya uraibu ya sukari inachangiwa na athari zake kwenye mfumo wa malipo ya ubongo. Sukari inapotumiwa, huchochea kutolewa kwa viambata vya neva kama vile dopamini, ambavyo vinahusishwa na furaha na thawabu," anaiambia TRT Afrika.
Kimsingi, uraibu wa sukari unahusisha matumizi ya kupita kiasi ya vyakula vya sukari, hasa vile vilivyo na sukari nyingi iliyosafishwa kama vile sucrose na sharubati ya mahindi yenye fructose nyingi.
Wataalamu wa mfumo wa neva wameona kwamba baada ya muda, inaweza kusababisha mabadiliko katika kemia na mzunguko wa ubongo, na hivyo kusababisha kutegemea sukari ili kujisikia vizuri.
Zainab Jumare anaelezea tabia yake ya kutumia vinywaji vyenye tamu. "Wanaenda vizuri sana na milo, karibu kama dessert," anasema.
Wengine hupenda kuharakisha nishati kutokana na kula kitu kitamu wakati wa siku yao ya kazi.
Kuenea barani Afrika
Dk Kurawa anadokeza kuwa kuna data ndogo maalum kuhusu kuenea kwa uraibu wa sukari barani Afrika.
''Bado, hakuna ubishi kwamba bara linakabiliwa na mpito wa lishe unaojulikana na kuhama kuelekea mlo ulio na sukari nyingi, mafuta yasiyofaa, na vyakula vilivyochakatwa," anasema.
Analaumu hili kutokana na ukuaji wa haraka wa miji, kubadilisha mtindo wa maisha, na upatikanaji rahisi wa vyakula vilivyosindikwa na vinywaji vya sukari katika bara zima.
"Uzito wa tatizo unatofautiana kulingana na mambo kama vile hali ya kijamii na kiuchumi, kanuni za kitamaduni, na upatikanaji wa huduma za afya," anasema Dk Kurawa.
Mbaya zaidi, sukari kimsingi inakubalika kijamii na kitamaduni, na uraibu wake mara nyingi huchukuliwa kuwa kitu cha kawaida.
Watengenezaji wa vyakula kwa kawaida huongeza sukari au vitamu ili kuongeza ladha ya bidhaa zao. Kwa kuwa sukari ni asili ya kupendeza kwa palate ya binadamu, haraka husababisha tabia ya kulevya na matumizi ya kupita kiasi.
Kama vile matumizi ya muda mrefu ya dawa za kulevya hubadilisha kemikali ya ubongo, na kusababisha uvumilivu, utegemezi, na tamaa, waraibu wa sukari wanaojaribu kuacha tabia hiyo wanaweza kupata dalili za kuacha kama vile mabadiliko ya hisia, uchovu, maumivu ya kichwa, tamaa, na kuwashwa.
Hatari zinazohusiana
Dk Kurawa anasema ingawa unywaji wa sukari kupita kiasi hautambuliwi rasmi kama utambuzi wa kimatibabu katika mifumo mingi ya afya, unaweza kuchangia ukuzaji au kuzidisha kwa baadhi ya hali za kiafya.
"Mambo ya maumbile, mazingira, na mtindo wa maisha yote yana jukumu kubwa," anasema.
Mlo ulio na sukari nyingi unahusishwa na ongezeko la hatari ya magonjwa ya moyo na mishipa, ambayo yanahesabiwa kati ya sababu kuu za vifo barani Afrika.
Ulaji wa vyakula vya sukari pia unaweza kusababisha afya mbaya ya meno, kama vile kuoza kwa meno na matundu, ambayo inaweza kuwa na matokeo ya muda mrefu kwa afya na ustawi.
Kwa upande wa upungufu wa lishe, ulaji mwingi wa vyakula na vinywaji vyenye sukari vinaweza kuchukua nafasi ya vyakula vyenye virutubishi vingi kutoka kwa lishe, na hivyo kusababisha upungufu wa virutubishi muhimu na virutubishi vidogo.
Kwa kawaida, kushughulikia uraibu wa sukari kunahusisha kupunguza hatua kwa hatua ulaji wa sukari, kupitisha tabia bora za ulaji, na kutafuta msaada kutoka kwa wataalamu wa lishe na wataalam wa tabia.
Wataalamu wanapendekeza serikali kuzingatia kampeni za afya ya umma na elimu ya lishe, kanuni kali za tasnia ya chakula, na ushuru na ushuru wa vinywaji vilivyotiwa sukari.
