Na Abdulwasiu Hassan
Kupitia onyesho muhimu katika filamu iliyoshinda tuzo ya mwandishi-mwongozaji wa Ghana Blitz Bazawule 2018, The Burial of Kojo, inaonyesha ndugu wawili - Kojo na Kwabena - wakitazama chini kwenye shimo la kile kinachoonekana kuwa mgodi uliotelekezwa.
"Je, unafikiri ni kina gani?" anauliza Kojo, na kaka yake akajibu kwamba hajui.
Ghafla Kwabena anamsukuma ndugu yake ndani ya shimo, kitendo cha kulipiza kisasi ambacho kinafafanua njama hiyo kama inavyofichuliwa dhidi ya hali ya uchimbaji haramu wa madini na matokeo yake katika Pwani ya Dhahabu ya zamani ya Afrika.
Matumizi ya Bazawule ya kusimulia hadithi kutumia mfumo wa uhalisia na usio wa uhalisia kwa njia ya kuvutia inaweza kuboresha kiwango cha juu cha utengenezaji wa filamu, lakini yote yanayometa nchini Ghana sasa si dhahabu.
Uchimbaji haramu wa dhahabu, "galamsey" katika lugha ya kienyeji, umekuwa na madhara makubwa ya kimazingira, kijamii, na kiuchumi katika nchi hii ya Afrika Magharibi yenye takriban watu milioni 35.
Shida hii imeongezeka zaidi ya miaka kumi iliyopita licha ya udhibiti wa mashirika ya serikali huku jamii ikiendelea kulaani tabia hiyo.
Maandamano ya barabarani ya mashirika mbalimbali ya kutaka kusitishwa kwa uchimbaji haramu wa madini sasa yamewaleta wanaharakati dhidi ya vyombo vya sheria na utaratibu.
Hivi karibuni polisi wa Ghana waliwakamata wanaharakati 39 dhidi ya uchimbaji madini haramu baada ya maandamano ya siku tatu katika mji mkuu wa Accra.
Wale walio mstari wa mbele katika kampeni wanasema hawatalegea hadi serikali iondoe uchimbaji haramu wa madini, ambao umesababisha vifo vya watu, kudhoofisha uchumi wa nchi, migogoro ya ardhi, na kuharibu mazingira kwa ukataji miti, mmomonyoko wa udongo na uchafuzi wa maji.
Maandamano mengine ya siku tatu kuanzia Oktoba 3 yanayohusisha mamia ya Waghana waliokuwa na mabango yanasisitiza uzito wa tatizo hilo.
Uchimbaji wa uchumi
Ghana imekuwa ikijaribu kuongeza uzalishaji halali wa dhahabu kwa miaka mingi katika jitihada za kufufua uchumi wake unaodorora.
Mnamo 2023, Ghana iliipiku Afrika Kusini na kurejesha nafasi yake kama mzalishaji mkuu wa dhahabu barani Afrika.
"Uzalishaji wetu wa dhahabu umefikia wakia milioni nne (kilo 1,13,398), kulingana na ripoti za awali," Rais Nana Akufo-Addo aliliambia bunge mapema mwaka huu.
"Haya ni matokeo ya sera za kimaendeleo ambazo tumekuwa tukitekeleza, ambazo zimesababisha ufufuaji wa migodi iliyolala kama Obuasi na Bibiani, na upanuzi wa migodi iliyopo."
Rais alikadiria kuwa uzalishaji wa dhahabu wa Ghana ungefikia wakia milioni 4.5 kila mwaka mara tu migodi mipya itakapoanza kufanya kazi.
Lakini wakati uchumi umekuwa ukinufaika kutokana na kuongezeka kwa uzalishaji wa dhahabu, hali hiyo haiwezi kusemwa kuhusu afya ya mazingira na ya umma, wanasema wanaharakati.
Wanalaumu mvuto wa pesa rahisi kupitia uchimbaji madini haramu kwa kuongeza uchafuzi wa maji na ongezeko la jumla la visa vya kudhoofika kwa figo na ulemavu wa kuzaliwa.
Kuzidi kwa uchafuzi
Kipimo cha uwazi wa maji kwa kutathmini ni mwanga kiasi gani unaweza kupita ndani yake, katika baadhi ya matukio, yamerekodiwa katika kiwango cha kutisha cha 14,000 NTU (Nephelometric Turbidity Units).
Shirika la Afya Ulimwenguni (WHO) linapendekeza kwamba maji ya kunywa yawe na uchafu wa chini ya NTU 1 kabla ya kusafishwa kutokamana na virusi na kamwe isizidi 5 NTU.
Mwezi Agosti, Kampuni ya Maji ya Ghana (GWCL) ililaumu uchimbaji haramu uliokithiri kwa usambazaji wa maji usiokuwa na uhakika huko Cape Coast, ikisema kwamba uchafu ulichafua mto Pra.
"Takriban asilimia 60 ya eneo la vyanzo vya maji hutiwa matope kutokana na uchimbaji haramu, unaohatarisha ubora wa maji ghafi. Hivi sasa tunarekodi wastani wa tope wa NTU 14,000 badala ya NTU 2,000 ambayo dawa yake inatengenezwa," GWCL ilisema.
Kampuni hiyo ilisema uchafuzi mkubwa wa mazingira umeshusha uzalishaji hadi karibu robo ya uwezo wake.
Jumuiya ya Madawa ya Ghana pia imeonya kuwa uchimbaji haramu wa madini unaweza kukwamisha uzalishaji wa dawa nchini humo.
"Uchimbaji haramu wa madini umeharibu vyanzo vyetu vya maji, na kufanya kuwa ghali kwa makampuni ya dawa kutibu maji kwa madhumuni ya uzalishaji," rais wa shirika aliambia vyombo vya habari vya ndani.
"Kama uharibifu huu wa mazingira utaendelea, hivi karibuni tunaweza kuagiza maji ili kusaidia tasnia yetu ya uzalishaji wa ndani."
Kupunguza mavuno ya kakao
Uzalishaji wa kakao, unaoipatia Ghana fedha nyingi za kigeni, pia umepungua kutokana na uchimbaji haramu.
Wakati uchafuzi wa mazingira unaotokana na shughuli za wachimbaji haramu unaua miti ya kakao, baadhi ya wakulima wanauza mashamba yao kwa wachimbaji dhahabu.
"Katika kipindi cha miaka mitano iliyopita, tumeona uharibifu mkubwa katika mashamba ya kakao kutokana na shughuli za wachimbaji haramu," AFP ilimnukuu Michael Kwarteng, mkurugenzi wa shughuli za kupinga uchimbaji madini katika Bodi ya Kakao ya Ghana, akisema.
Ripoti zinaonyesha leseni 1,696 za uchimbaji madini zimetolewa katika kipindi cha miaka minane, jambo ambalo wanaharakati wanasema linasababisha kuzidi kwa harakati za dhahabu za kudhuru na za bila kiasi.
Juhudi za serikali za kukabiliana na uchimbaji haramu
Rais Akufo-Addo hivi majuzi aliunda kamati ya muda ya watu watano kutathmini juhudi za serikali katika kupambana na 'galamsey'.
Wanaharakati wanaamini kuwa serikali inahitaji kufanya zaidi kukomesha tishio hilo.
Wanamtaka Rais atangaze hali ya hatari kuhusu uchafuzi wa vyanzo vya maji nchini na kutaka wanajeshi kulidhibiti eneo la migodi haramu.
"Pia tumeomba kwamba uvunaji wowote wa uchimbaji madini katika hifadhi za misitu ubatilishwe. LI 2462 (sheria inayoruhusu uchimbaji madini katika hifadhi za misitu) lazima pia ifutwe mara moja," Kenneth Ashigbey, mwanzilishi wa Muungano wa Vyombo vya Habari dhidi ya Uchimbaji Haramu, aliiambia TRT Afrika.
Wanaharakati pia wanataka vyama viwili vikuu vya kisiasa kutangaza waziwazi kuunga mkono vita dhidi ya uchimbaji madini haramu.
