Na Kevin Phillips Momanyi
Kenya imetikikisika angalau mara tano tangu mwanzoni mwa Julai kutokana na maandamano yaliyoandaliwa na kiongozi wa upinzani Raila Odinga dhidi ya serikali ya sasa.
Kunapokuwa na maandamano au mizozo ya aina hii, kuwa na ufahamu wa aina nyingi za habari za uwongo na jinsi zinavyoenezwa kunaweza kukusaidia kuzitambua na kupunguza kuenea kwa hofu na simulizi za uwongo.
Kukiwa na mstari mwembamba tu unaotenganisha aina nyingi za habari za uongo zinazotambulika, hizi hapa fasili zao pamoja na mifano husika kutoka kwa maandamano ya hivi majuzi ya Kenya dhidi ya serikali kama yalivyoangaziwa na dawati la ukaguzi wa Ukweli wa mambo la TRT Afrika.
Kejeli au Kubeza
Hii hutokea wakati habari za kubuni zinawasilishwa kwa ucheshi kana kwamba ni za kweli. Hakuna nia mbaya inayohusika, lakini wasomaji au watazamaji wanaweza kudanganywa.
Kulingana na picha ya kwanza ya tweet hii iliyoenea kwenye mitandao ya kijamii ya Kenya, mtu fulani alizuiliwa na maafisa wa polisi wa Kenya kwa kueleza kumuunga mkono Raila Odinga, kiongozi wa upinzani nchini humo. Mwanamume huyo katika video hiyo anasikika akitishia kuondoka kwenye kambi ya Rais William Ruto, lakini anachukuliwa kwa bega na mwanamume ambaye hakutajwa jina. Nchini Kenya, hakuna sheria inayokataza mtu kubadili ufuasi wake wa kisiasa kwa kiongozi fulani.
Picha ya Tweet ya pili inakejeli madai ya Rais William Ruto kwamba ametenga Shilingi bilioni 50 za Kenya kununua gesi ya kutoa machozi zaidi kabla ya maandamano ya upinzani. Wakati akiwa makamu wa rais wa Kenya, Rais William Ruto pia mara kwa mara alitumia neno la Kiswahili "Tumetenga," kuelezea mipango ya serikali. Hata hivyo, Rais hajatoa kauli kama hizo kuhusu serikali kununua vitoa machozi ili kudhibiti maandamano hayo.
Muunganisho wa Uwongo
Hapa ndipo vichwa vya habari, taswira au maelezo mafupi hayalingani na nyenzo au maudhui yanayoelekezwa.
Picha ya tweet inayodai kuwa ya wanadiplomasia wakiondoka Kenya kwa dharura sio kweli. Haina uhusiano wowote na maandamano ya Kenya.
Utafiti wetu unaonyesha picha hiyo ilipigwa tarehe 13 Julai 2023 wakati wanariadha wanafunzi wa Commodore na wafanyakazi wa usaidizi walipokuwa Tanzania kwa ziara ya siku tatu.
Propaganda
Haya ni maudhui yaliyofungwa na kutumika kusimamia mitazamo, maadili, maarifa na taarifa.
Ujumbe wa Seneta wa Kaunti ya Nandi kupitia ukurasa wa Twitter Samson Cherargei ulionyesha kimakosa kwamba mji mkuu wa Kenya Nairobi unafurahia amani na utulivu mkubwa wakati wa maandamano yanayoongozwa na Kiongozi wa upinzani Raila Odinga.
Meza ya kuangalia ukweli ya TRT Afrika inaonyesha picha iliyotumiwa ilichapishwa mnamo Septemba 20, 2019 na tovuti ya Taasisi ya Mazingira ya Stockholm kufuatia ukarabati wa Barabara ya Luthuli ya Nairobi na mpiga picha kwa jina Mark Ojal aliyeipiga Mei 2019.
Muktadha wa uwongo
Hapa ndipo maudhui ya kweli na sahihi yanapoambatanishwa na maelezo ya usuli potofu, kwani wakati kichwa cha habari au uongozi wa kijamii hauelezi kwa usahihi kiini chake.
Picha ya video inayomuonyesha Babu Owino, mbunge wa eneo bunge la Embakasi Mashariki, akizuiliwa katika Mahakama ya Milimani kama sehemu ya njama ya kuzuia mikutano ya kitaifa ya Azimio One Kenya Alliance iliyoongozwa na kiongozi wa upinzani Raila Odinga ilisambaa kwenye mitandao ya kijamii.
Video hiyo hata hivyo ni ya mbunge huyo akikamatwa tena nje ya Mahakama ya Milimani mwaka wa 2017 kwa kutoa matamshi ya kashfa kuhusu rais wa zamani wa Kenya, Uhuru Kenyatta, na idara ya ukaguzi wa ukweli ya TRT Afrika ilibaini kuwa video hiyo ilirekodiwa wakati huo.
Mbunge huyo hata hivyo alikamatwa usiku kabla ya maandamano ya siku tatu kuanza (19 Julai 2023) japo video iliyoshirikiwa haikuwa ya kukamatwa huku.
Mfano mwingine ni kama Ujumbe wa Twitter unaodai kuwa waandamanaji wameteka kituo cha polisi cha Kitale nchini Kenya na kwamba hakuna mtu aliyeruhusiwa kuingia au kutoka katika kituo hicho ni uongo.
Video hiyo ambayo imeambatishwa kwenye tweet hiyo ilinaswa Mei 25, 2023, jijini Nairobi, mbele ya afisi ya Mkurugenzi wa Uchunguzi wa Jinai katika Barabara ya Kiambu. Wakati huo, polisi walitumia vitoa machozi katika juhudi za kuwatawanya wafuasi wa aliyekuwa mgombea wa useneta ambaye alikuwa amekamatwa na polisi kwa mahojiano.
Maudhui yanayopotosha
Muundo usio sahihi wa suala au mtu anayetumia maelezo.
Mbuzi walidaiwa kuibwa huko Namanga kwenye ujumbe wa Twitter, na umati wa watu wakati wa maandamano ya kitaifa ya Azimio.
Video inayozungumziwa ilichapishwa kwa mara ya kwanza kwenye chaneli ya YouTube ya WinTVC E-Reporters mnamo Oktoba 25, 2020, kulingana na uchanganuzi unaotumia zana ya kubadilisha video. Picha hiyo haitoki Kenya na inatoka Nigeria.
Kunaweza pia kuwa na aina zingine za kutambua habari za uwongo
Maudhui ya mlaghai
Wakati vyanzo halali au vya kutegemewa vya habari vinapoigwa, kama vile wakati habari zinasambazwa kwa kuonekana kuwa zinatoka kwa kampuni inayojulikana kwa kutumia chapa yake.
Maudhui yaliyobadilishwa
Hii ni wakati maelezo sahihi au taswira inabadilishwa ili kuwahadaa wengine, kama vile kichwa cha habari cha kuvutia.
Makosa
Hitilafu ya kuripoti iliyofanywa na mashirika ya habari yanayotambulika.
Maudhui yaliyotungwa
Hii inarudi kule kwenye habari ambayo si ya kweli kabisa na yenye nia ya kupotosha na kusababisha madhara.
Maudhui Yanayofadhiliwa
Utangazaji au PR, yani mahusiano ya umma, iliyofichwa au kuwekwa katika maudhui ya uhariri.
