"Wasemaji wa Mao wanapoteza lugha yao!" Hii ni kauli ambayo nimeisikia mara nyingi kutoka kwa watafiti na wanasiasa katika eneo la Magharibi mwa Ethiopia.
Nilipowauliza maana yake, kawaida wanarejea katika mabadiliko ya lugha kati ya jamii ndogo kama Mao kwa faida ya lugha ya kawaida inayotumiwa katika eneo hilo, lugha ya Oromo.
Matumizi ya lugha na uamuzi wa kutumia lugha fulani ni matokeo ya fursa na vizuizi ambavyo watu wanakabiliana navyo katika maisha yao ya kila siku.
Katika hali nyingi, lugha za Mao zinachukuliwa kuwa duni na kuwa na unyanyapaa.
Kuzungumza lugha hizi kunaimarisha uzoefu wa kuzuiwa kwa wazungumzaji wake. Walakini, hatuwezi kudhani kuwa watu kwa vyovyote vile wanakosa kutumia lugha fulani ni "hasara".
Badala yake, ni muhimu kuzingatia muktadha mpana wa mabadiliko ya lugha, kuchunguza maswali ya ngazi za kijamii, na kuchunguza jinsi watu binafsi wanavyothamini lugha tofauti.
Kundi la Mao
Watetezi wa Mao wanachukuliwa kuwa kikundi kidogo cha kikabila (utamaduni) nchini Ethiopia, kikiwa na watu zaidi ya 43,500 wanaoishi katika wilaya kadhaa jirani za Mkoa wa Magharibi wa Welega wa Jimbo la Oromia na katika sehemu ya kusini ya Jimbo la Benishangul Gumuz.
Watu wanaojulikana kama "Mao" huzungumza lugha kama sita tofauti, na jamii tofauti pia zina maisha ya kinyumbani yanayotofautiana, mila na desturi tofauti na nafasi za kijamii tofauti.
Hii inamaanisha kuwa baadhi ya Mao wanachukuliwa kuwa wenye heshima wakati wengine wanaweza kuwa wamefukuzwa. Nafasi yao katika jamii inategemea jinsi 'Umaoness' inavyoelezwa kulingana na sifa zao zingine, kama vile heshima ya kale, hadhi ya kijamii na tabia za kikabila.
Katika maeneo fulani katika Jimbo la Benishangul Gumuz, Mao ni jamii inayotambuliwa kisiasa na inayo haki maalum, wakati haikubaliki katika Jimbo la Oromia.
Watu wanavyojaribu kupita kwenye safu hizi nyingi za mamlaka, watu binafsi wanajenga utambulisho wao wa Mao kwa njia tofauti na kuhukumu "maudhui" ya Umaoness kwa njia tofauti.
Kutokana na kazi yangu na utafiti katika Magharibi mwa Ethiopia tangu 2017, nimeona jinsi watoto kutoka kwa wazazi wanaozungumza lugha moja au kadhaa za Mao wanavyotumia lugha ya kawaida, yaani, Oromo, kuwasiliana, na hii imeungwa mkono na utafiti wa lugha.
Utambulisho uliojaa mabadiliko
Hasa, familia zilizo katika maeneo yenye maendeleo kidogo ambazo hupeleka watoto wao shuleni huwa na uwezo mdogo wa lugha katika lugha zisizo za Oromo.
Hata hivyo, kwani "kuwa Mao" na kutekeleza Umaoness ni kitu tofauti sana kwa watu wenye asili na maeneo tofauti, madai kwamba wanapoteza lugha yao na pamoja na hilo, "utambulisho" wao.
Hakuna tafsiri moja au ya pekee ya Mao, na kuna lugha zaidi ya moja ya Mao.
Kwani utambulisho ni wa kubadilika, unaotegemea hali na kujadiliwa na kubadilishwa kijamii, sio kitu kinachoweza "potea na kupatikana".
Ingawa lugha mara nyingi ni sehemu muhimu ya hisia za kujumuishwa kwa watu binafsi, hii haimaanishi kuwa wanahitaji kuzungumza lugha fulani kwa ufasaha.
Hivyo, maana ya "kupoteza lugha" inazidi vipengele vya mawasiliano vinavyoweza kupimika kwa lugha.
Watu binafsi au jamii za Mao hawapotezi lazima Maoness (utambulisho wa Mao) wanapochagua kuzungumza lugha tofauti na wazazi wao, au lugha ambayo watu wa nje wanafikiria inapaswa kuwa "sahihi" kwao.
Baadhi ya jamii za Mao hawajawahi kuzungumza lugha ya Mao, au wanazungumza lugha ambayo vizazi vya awali havikuiita "Mao".
Kama vile mtaalam wa lugha Salikoko Mufwene, hatuwezi kuamua kwa mtu mwingine ni lugha gani wanapaswa kutumia na jinsi wanavyopaswa kudumisha "utambulisho" wao.
Ni tatizo kudhani kuwa watu wa Mao "wanapoteza" kitu ikiwa wanazungumza lugha moja au nyingine, kwani hii inaweza kuzingatia hisia za kukumbuka hali iliyodhaniwa kuwa "halisi" au "jadi" na, hivyo, kutowaruhusu wachache - na haswa watu walioorodheshwa kama "wenyeji" - kubadilika.
Kejeli na vitisho
Badala yake, tunahitaji kuzingatia muktadha mpana wa kutengwa na kufungiwa nje na kuchunguza ngazi za lugha katika eneo hilo.
Hatuwezi kujadili mabadiliko ya lugha bila kuzungumzia unyanyapaa uliowekwa kwenye lugha ndogo mbalimbali, na kwa nini baadhi ya watu binafsi wanaweza kwa makusudi au bila kujua kuchagua kuzungumza lugha yenye sifa zaidi.
Katika hali nyingi, lugha za Mao hazichukuliwi kuwa za hadhi kama lugha ya Oromo.
Kwa kweli, watu wanaozungumza lugha za Mao katika hali ambapo Umaoness inahusishwa na wazo la "nyuma" wanaweza kukejeliwa na kutishwa na wazungumzaji wa Oromo.
Watu wa lugha tofauti huchaguliwa kwa sababu zisizotengana na ngazi za thamani na uhusiano wa nguvu.
Kinyume chake, hakuna uchaguzi usio na thamani na uhusiano wa nguvu. Lakini kudai kuwa watu wa Mao "wanapoteza" kitu ikiwa wanajaribu kujiunga na jamii kubwa au tu kuzungumza lugha waliyojifunza katika jamii kubwa ya wasemaji wa Oromo ambapo wamekulia, hafai hali zao.
Watoto wanaweza kuzungumza lugha ya Mao na kutokuwa na unyanyapaa, na wanaweza kuzungumza Oromo na kuhisi ubaguzi.
Kuzingatia ngazi za mamlaka za ndani na kati ya jamii tofauti za lugha kunaweza kutusaidia kuelewa suala tata la usawa na mabadiliko ya lugha, badala ya kudhani kwamba kuchagua kutotumia lugha fulani ni "hasara", ikimaanisha "hasara ya utambulisho".
Mwandishi, Sophie Küspert-Rakotondrainy, ni mtafiti katika Idara ya Masomo ya Kiafrika na Anthropolojia, Chuo Kikuu cha Birmingham nchini Uingereza.
