Na Hamzah Rifaat
"Kilichotuangusha mwaka 1994, ni dharau na woga wa Jumuiya ya Kimataifa ."
Haya ni maneno ya Rais wa Rwanda Paul Kagame alipokuwa akiwahutubia viongozi na viongozi wa kimataifa mjini Kigali kuadhimisha miaka 30 ya Mauaji ya Kimbari ya Rwanda mwezi huu.
Hotuba ya Kagame ilikazia mapungufu ya mataifa ya dunia katika kushughulikia moja ya ukatili mkubwa katika historia ya binadamu, ambapo uhalifu dhidi ya ubinadamu nchini Rwanda ulisababisha vifo takriban 800,000.
Mauaji haya na kumbukumbu ya hivi majuzi mjini Kigali ni ukumbusho tosha kuwa matukio kama hayo hayapaswi kurudiwa tenana tena ipo haja ya kushughulikia viashiria vya mauaji ya kimbari, ambayo yanatokana na chuki za kikabila, mifarakano na kutovumiliana.
Miaka 30 iliyopita
Mnamo 1994, chimbuko la mauaji ya halaiki lilitokana na Vita vya wenyewe kwa wenyewe vya Rwanda, matokeo ya mivutano ya kikabila kati ya Wahutu walio wengi na Watutsi wachache kutokana na miongo kadhaa ya mgawanyiko juu ya udhibiti wa kisiasa na uundaji wa serikali.
Mnamo 1962, utawala wa kifalme wa Watutsi ulibadilishwa na jamhuri ya Wahutu. Wakiwa uhamishoni Uganda, Watutsi waliokuwa wamekasirika waliunda chama cha Rwandan Patriotic Front (RPF) na kuivamia Rwanda Kaskazini mwaka 1990.
Miaka minne baadaye, RPF ililalamikiwa kwa kumuua Rais wa Kihutu Juvenal Habyarimana mnamo 1994, ingawa sababu kamili ya ajali yake ya ndege haikujulikana.
Kifo cha Habyarimana kilichochea mauaji makubwa ya raia wa Kitutsi, Wahutu wenye msimamo wa wastani na viongozi wa kisiasa na wanajeshi wa Kihutu, wanamgambo na polisi. Baadhi ya watu 800,000 waliuawa kinyama wakati wanawake kati ya 250,000 hadi 500,000 walikuwa waathirika wa unyanyasaji wa kijinsia.
Katika kuadhimisha miaka 30 tangu mauaji hayo, Rwanda imekuwa na maombolezo ya wiki moja. Viongozi wa kimataifa waliokuwepo ni pamoja na Rais wa zamani wa Marekani Bill Clinton, ambaye alikiri kwamba mauaji ya halaiki kulitokana na kushindwa kwa utawala wake.
Idadi ya vifo, uhamaji , uharibifu wa mali nchini Rwanda ndio maana juhudi za kuzuia itikadi za mauaji ya halaiki hazipaswi kamwe kukwepa dhamiri ya umma na zinapaswa kubaki zimejikita katika mijadala ya kitaaluma na sera.
Ili kuepusha mapungufu kama hayo, ni muhimu pia kwa jumuiya ya kimataifa kushughulikia mambo yatakayowezesha sababu za msingi ambazo zinasisitiza itikadi kama hizo.
Ufahamu wa mauaji hayo
Mkataba wa Umoja wa Mataifa wa Kuzuia na Kuadhibu Uhalifu wa Mauaji ya Kimbari unaelezea mauaji ya halaiki kama "vitendo vyovyote vitano vinavyofanywa kwa nia ya kuharibu, kwa ujumla au kwa sehemu, kikundi cha kitaifa, kidini, kikabila na cha rangi."
Vitendo hivyo ni pamoja na kuua watu wa kundi fulani, kusababisha kiwewe cha kisaikolojia, kuweka hali ya maisha iliyokusudiwa kuliangamiza kundi hilo, kuzuia uzazi na kuwahamisha watoto kwa nguvu kutoka katika kabila hilo.
Mashambulio ya mara kwa mara ya Israel dhidi ya Wapalestina walio wachache, waliozingirwa na kushambuliwa na Wapalestina huko Gaza yanaweza pia kuwa mauaji ya halaiki, kwa mujibu wa Mtaalamu Maalum wa Umoja wa Mataifa kuhusu maeneo ya Palestina yanayokaliwa kwa mabavu, Francesca Albanese.
Tukirejea kwenye mauaji ya kimbari ya Rwanda, kuna mengi ambayo jumuiya ya kimataifa inaweza kujifunza ili kuzuia mateso zaidi nchini Myanmar, Palestina na nchi nyinginezo.
Kuchagua wachache
Kwa mfano, Rwanda ilikuwa mfano halisi wa makabila yanayolengwa na idadi kubwa ya watu kwa ajili ya kupata manufaa yenye fikra finyu.
Hili liliwezekana kwa kukosekana kwa uwajibikaji kwa chuki na ubaguzi uliokuwa ukiendelea katika jamii na kuchangia mivutano ya jamii na uwezekano wa ghasia. Kumbuka kwamba vita vya propaganda vilikuwa chombo kilichotumiwa sana na serikali ya Wahutu kuhalalisha mauaji ya Watutsi na wafuasi wake.
Ingawa matamshi ya chuki yanayofadhiliwa na serikali ni ya nadra katika nyakati za kisasa, propaganda dhidi ya makabila na dini ndogo kama sababu ya kuwezesha zipo katika ngazi ya jamii katika nchi fulani.
Kwa mfano, serikali ya Waziri Mkuu Narendra Modi nchini India iliona wastani wa karibu matukio mawili ya matamshi ya chuki dhidi ya Uislamu kwa siku mwaka wa 2023, kulingana na ripoti ya hivi majuzi ya India Hate Lab yenye makao yake Washington DC. Iliongeza kuwa baadhi ya asilimia 68 kati yao walikuwa katika majimbo yanayoendeshwa na Chama cha Bharatiya Janata pekee.
Serikali ya BJP haikubali mauaji ya halaiki dhidi ya Waislamu walio wachache nchini India, kama ilivyokuwa kwa Wahutu dhidi ya Watutsi nchini Rwanda.
Lakini hali ya kutisha ya matamshi ya chuki inafanyika chini ya uangalizi wa waziri mkuu ambaye alionekana kuhusika katika ghasia za Gujarat za mwaka 2002, ambapo takriban watu 1,000, wengi wao wakiwa Waislamu, waliuawa. Siku tatu za ghasia zimeelezwa na genocide Watch kama pogrom.
Kukosekana kwa utashi wa kisiasa
Hali ya kutokujali kama inavyooneshwa na jumuiya ya kimataifa ni ufunguo mwingine wa kutekeleza mauaji ya halaiki, kama ilivyokuwa mwaka wa 1994. Badala ya kuachana na ghasia, mataifa lazima yaungane pamoja kuweka shinikizo kwa serikali zinazohusika na uhalifu dhidi ya ubinadamu.
Wajibu huu sio tu wa maadili. Kushindwa kushughulikia mambo yanayowezesha kama vile chuki na migawanyiko ambayo husababisha mauaji ya halaiki pia inakiuka kanuni kuu za Mkataba wa Kuzuia na Kuadhibu Uhalifu wa Mauaji ya Kimbari wa 1948 ambao ulikuja kujibu Vita vya Kidunia vya pili.
Kwa upande wa Rwanda, Umoja wa Afrika hauwezi kujinasua kutokana na kutochukua hatua, wala washirika wa Ufaransa ambao hawakuweza kuzuia mauaji hayo kutokana na kile Rais Emmanuel Macron alichokiita ukosefu wa utashi wa kisiasa.
Ukweli ni kwamba jumuiya ya kimataifa inabeba dhima kamili kwa kushindwa kuzuia ulengaji wa kikabila ambao unabeba mzigo mkubwa wa ukandamizaji unaofadhiliwa na serikali.
Jambo la mwisho la pamoja ambalo linatumika kuwezesha mauaji ya halaiki ni pale makundi yanayotawala yanafanya kazi ya kufifisha na kukana mikakati yao ya kulenga makabila madogo, sawa na yale ambayo utawala wa Waziri Mkuu Benjamin Netanyahu umefanya huko Palestina.
Kupitia matamshi ya chuki, masimulizi ya kashfa na uchochezi, Wapalestina wamekosa utu mbele ya watu wengi katika jumuiya ya kimataifa - na hivyo kutostahili kuokolewa.
Ukweli kwamba mauaji ya kimbari yanafanyika huko Gaza baada ya mauaji ya halaiki ya Rwanda ya 1994 ni mfano mwingine wa ulimwengu kutojifunza kutoka kwa historia. Jumuiya ya kimataifa lazima ishughulikie mambo yanayowezesha kama vile utawala wa wengi, kuendeleza chuki, ubaguzi wa kikabila, uharibifu wa jamii na kutengwa kwa jamii.
Heshima bora zaidi inayoweza kulipwa kwa wahasiriwa wa mauaji ya kimbari ya Rwanda ni kutangaza uchokozi wa serikali, kuweka vikwazo kwa nchi kama vile Israeli na kujenga jamii zenye uvumilivu, umoja na mshikamano kote ulimwenguni.
