Nigeria inahitaji angalau vyoo vya umma milioni 11 kuanzia sasa hadi 2025, au vyoo milioni 3.9 kila mwaka, ili iweze kuwahudumia watu ipasavyo, mojawapo ya Malengo ya Maendeleo ya Umoja wa Mataifa.
"Wamiliki wa biashara ya vyoo ni suluhu la dharura ya kitaifa ya usafi wa mazingira," Dkt. Jane Bevan, mkuu wa UNICEF Nigeria wa Maji, Usafi wa Mazingira na Usafi (WASH), alisema katika mkutano wa wamiliki wa vyoo uliofanyika hivi karibuni katika mji mkuu wa Abuja.
Adamu Umar, ambaye anaendesha choo cha kibiashara katika jumuiya nje kidogo ya Abuja, ni mmoja wa wamiliki wengi wa biashara wanaojaribu kusaidia kujaza pengo ya usafi .
Yeye ni kati ya watu wanaoisukuma Nigeria kufikia lengo la kukomesha watu kufanya haja kubwa katika maeneo ya hadharani.
Umar alijitosa katika biashara takriban miaka 20 iliyopita baada ya kuona kaka yake akifanikisha mpango wake wa choo.
Makazi yasiyo rasmi ya Abuja ambayo yanahifadhi maelfu ya wafanyakazi wasio rasmi na wengine wanaotafuta kujimudu kimaisha yalimaanisha kuwa fursa hiyo ilikuwa wazi.
Lakini wakati biashara ya Umar ilianza kutoa faida, mradi wake wa kwanza wa manufaa wa umma uligonga ukuta.
Jengo la makazi ya choo lilikuwa kati ya yale yaliyobomolewa na Utawala wa Jimbo kuu la Shirikisho kwa ajili lilikuwa limejengwa bila idhini wakati fulani baada ya mwaka 2000.
Kupata nafasi
Vyoo vya umma ni fursa ya biashara inayofaa kufanyiwa utafiti sio Nigeria pekee.
Nchi kadhaa za Afrika zinakabiliwa na uhaba mkubwa wa vyoo, jambo ambalo linatishia uwezo wao wa kufikia lengo la kukomesha haja kubwa hadharani ifikapo mwaka 2025.
"Kujisaidia kwa haja kubwa huchafua vyanzo vya maji ya kunywa na kueneza magonjwa kama vile kipindupindu, kuhara na kuhara damu. Shirika la Afya Ulimwenguni linakadiria kuwa ukosefu wa usafi wa mazingira husababisha vifo vya kuhara 432,000 kila mwaka," kulingana na Benki ya Dunia.
Takriban watu milioni 779 barani Afrika bado wanakosa huduma za msingi za usafi wa mazingira kama vile vyoo salama, mkurugenzi wa kanda ya Afrika wa WHO, Dkt Matshidiso Moeti, alisema katika Siku ya Choo Duniani mwaka jana.
Takwimu za UNICEF zinaonyesha kuwa takriban 71% ya watu katika Jamhuri ya Niger hawatumii choo kufanya haja kubwa. Kwa ujumla, watu milioni 122 katika Afŕika Maghaŕibi na Kati hawana nmana ila kujisaidia haja kubwa hadharani.
Nchini Togo, milioni tatu kati ya takriban watu milioni tisa wa nchi hiyo hawana vyoo, kulingana na UNICEF.
Vile vile, mtu mmoja kati ya 10 anafanya haja kubwa hadharani katika Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo.
Bahati tofauti
"Ninatengeneza kati ya dola 131na dola 157 kwa mwezi kutokana na biashara yangu," John Nankat, mfanyabiashara wa vyoo kwa zaidi ya muongo mmoja nchini Nigeria, aliiambia TRT Afrika.
Biashara yake ya vyoo 10 huko Mararraba Aso, katika Jimbo la Nasarawa mashariki mwa Abuja, inakabiliwa na matatizo mengi, hasa yanayohusiana na ufahamu wa usafi.
“Watumizi wengi wanatumia vibaya kituo hicho kwa kupitisha kinyesi pembezoni mwa choo kwani wanaamini malipo yao kwa ajili ya manufaa ya umma yanapaswa kutunza uchafu wanao uacha,” alilalamika.
"Pia tunapaswa kuishi na gharama kubwa za kutunza kituo, kwa kutumia kemikali kuosha vyoo vyote ili wateja wasipate maambukizi kutoka kwa wenzao."
Utupaji wa kinyesi mara kwa mara ni mojawapo ya changamoto kuu ambazo John hukabiliana nazo katika biashara yake hii ya huduma kwa umma. Umar anakubali baada ya miongo miwili ya kuendesha kituo chake huko Abuja. “Suala la kutokuwa na vyoo ni kubwa,” alisema.
Mojawapo ya vifaa vipya vya Umar huko Madalla, karibu na Abuja, halina faida kubwa kama zile za zamani katika mji mkuu.
Hiyo ni kwa sababu ukosefu wa miundombinu ya umma ikilinganishwa na kuwa katikati mwa jiji la Abuja inamlazimu kuwekeza fedha zaidi katika biashara hiyo.
Jukumu la wawekezaji
John anaamini kuwa kuna haja ya ufahamu zaidi wa umma kuhusu athari mbaya ya haja kubwa na utupaji taka usiofaa.
Hili likifanyika, watu wengi zaidi watamiminika kwenye vyoo vya umma kuliko hapo awali. Waendeshaji wa biashara hizo, kwa upande mwingine, wanapaswa kuzingatia zaidi usafi kwa kutumia kemikali zinazofaa kusafisha na kuua vyoo vya umma.
"Serikali inaweza kusaidia katika suala hili kwa kutoa mfumo wa maji taka katika maeneo ya mijini pia, na pia masharti ya uondoaji wa taka kupitia meli za lori kwa gharama nafuu zaidi," Umar alisema.
Uwekaji huria wa ugawaji wa ardhi kwa madhumuni ya kujenga vyoo vya umma pia uko kwenye orodha ya matakwa.
Hili, Umar alisema, lazima lifanyike kwa njia ya kuhakikisha kwamba kila mtu ambaye anataka kujitosa katika biashara ananufaika na sera badala ya wawekezaji ambao tayari wamepewa pesa na maafisa wa umma.
Kulingana naye, serikali inahitaji kutoa mikopo nafuu kwa watu wanaotaka kufanya biashara hiyo ili kuongeza idadi ya vyoo vya umma kwa muda mfupi iwezekanavyo.
Baadhi pia wanapendekeza nchi za Kiafrika kuongeza juhudi katika kutoa vyoo vingi vya umma vinavyomilikiwa na serikali pamoja na mipango ya sekta binafsi.
