Na Mahmoud Shaaban
Mashambulio ya muda mrefu ya Israeli dhidi ya Iran mwishoni mwa juma yanaweza kuwa yamelazimisha Tehran kuingia katika vita vya kikanda.
Mashambulizi hayo yalilenga maeneo muhimu ya Iran, ikiwa ni pamoja na uwanja wa ulinzi wa anga karibu na mpaka wa Iraq huko Ilam, vifaa vya makombora ya balestiki, na maeneo ambayo hapo awali yanahusishwa na malengo ya nyuklia ya Iran, ingawa yaliondolewa tangu 2003.
Hata hivyo vyombo vya habari rasmi vya Iran viliripoti kufanikiwa kwa juhudi za kuzuia makombora ya Israeli, ujumbe uliokusudiwa kuuhakikishia umma wa Iran unaozidi kuwa na shaka unaohoji madhumuni ya vita hivi na thamani ya uwekezaji wa Iran katika washirika wa nje kote Iraq na Lebanon.
Lakini kwa Iran, vigingi vimeongezeka zaidi ya ushawishi wa kikanda. Muunganiko wa mikondo ya kijeshi, kidiplomasia na kiitikadi sasa umeiacha ikitafakari jukumu la kujiweka katika mstari wa mbele wa mzozo ambao hadi hivi majuzi ulikuwa ukiendeshwa kupitia washirika pekee.
Haya yalianza vipi?
Viongozi wa Iran kwanza walianza kutambua kwamba mashambulizi ya Hamas dhidi ya Israeli mnamo Oktoba 7 yangekuwa na madhara makubwa kwa eneo hilo baada ya vifo vya kushangaza vya Rais wa Iran Ebrahim Raisi na Waziri wa Mambo ya Nje Amir Hossein Abdollahian.
Baada ya maafisa hao kufariki katika ajali ya ndege Mashariki mwa Azabajani mwezi Mei, kulikuwa na uvumi mwingi huku kukiwa na sauti za kihafidhina na za mageuzi katika maeneo ya kisiasa ya Iran kuhusu tukio hilo.
Licha ya madai rasmi ya serikali ya "ajali inayohusiana na hali ya hewa," maafisa wengi wa ngazi za juu nchini Iran wanasalia na imani kwamba serikali ya Israeli ilihusika katika kusababisha ajali hiyo.
Mashaka hayo yanajitokeza kwa nguvu ndani ya safu za juu za uongozi wa Irani, walioko katika mstari wa mbele na baadhi ya viongozi kwenye safu ya pili, wakiamini ya kwamba kushiriki kwa siri kwa Israeli katika shambulio hilo ilikuwa na nia ya kuivuta Iran katika vita ambavyo nchi hiyo haiwezi kupuuza.
Walakini, maafisa wa Irani waliacha kutangaza hadharani, wakiogopa kwamba tuhuma rasmi itaishinikiza Iran kujibu kwa sababu ndivyo watu wa Irani na "mhimili wa upinzani," muungano wa vikundi vya kijeshi vilivyounganishwa na Irani kote Lebanon, Iraqi, Syria, na Yemen, zingetarajia kulipizwa kisasi kwa vifo vya Raisi na Abdollahian.
Kuwaonyeshea vidole Israeli kwa kuhusika na vifo hivyo, maafisa wa Iran walihofia, yangeweza kuwaingiza moja kwa moja kwenye mzozo wa wazi na Israeli.
Katika mazungumzo ya faragha niliyofanya na baadhi ya viongozi wa ndani wa Iran, ilidhihirika wazi kwamba Tehran ilifanya uchaguzi wa haraka ili kuleta utulivu nchini baada ya kifo cha Raisi na kushughulikia msukosuko mkubwa wa kiuchumi wa Iran.
Iran ilifanikiwa kufanya uchaguzi wa rais ndani ya siku 40 tu baada ya kifo cha Raisi, na kumuingiza Masoud Pezeshkian madarakani mwezi Julai.
Lakini, wiki chache baadaye, na katika hali ya kushangaza, Israel ilimuua kiongozi wa kisiasa wa Hamas Ismail Haniyeh katikati mwa Tehran, katika moja ya maeneo yenye usalama zaidi nchini humo.
Wakati huo, Iran ililazimika kufikiria upya msimamo wake wa kitamaduni, ambao kwa muda mrefu ulijikita katika kuunga mkono washirika wengine wa kikanda huku ikijiepusha na makabiliano ya moja kwa moja.
Kuachilia 'ulinzi wa safu ya mbele'
Kwa kuijibu Israeli, Iran ilianza kufikiria njia mpya, ikiacha mkakati uliojikita katika sera yake ya wakati wa Vita vya Iran-Iraq ya "ulinzi wa safu ya mbele," ambayo ilizingatia kuimarisha vikosi vya kijeshi vya wakala nje ya Iran ili kukabiliana na wapinzani wake wa kihistoria, Israeli na Marekani.
Kulingana na vyanzo vyangu - watu wa ndani walio na uhusiano wa karibu na watoa maamuzi wa Irani - Kiongozi Mkuu Ali Khamenei au washauri wake hawakua wanatarajia kwamba Waziri Mkuu wa Israeli Benjamin Netanyahu angejaribu kupanua mzozo wa sasa moja kwa moja katika ardhi ya Irani.
Viongozi wa Iran walidhani kuwa Israeli ingezuia mashambulizi yake kwa washirika wa kanda ya Iran, ikiwa ni pamoja na Hezbollah nchini Lebanon, uwepo wake wa kijeshi nchini Syria, na wanamgambo wa Shia wanaoungwa mkono na Iran nchini Iraq. Hakuna aliyetarajia mashambulizi ya moja kwa moja kwenye ardhi ya Iran.
Iran imeiagiza Hezbollah hadharani kuepusha vita vya moja kwa moja na Israeli, ikisisitiza badala yake vita vya ugomvi vinavyolenga mpaka wa kaskazini wa Israel.
Lakini msimamo huu ulibadilika kufuatia mauaji ya mwezi uliopita ya Katibu Mkuu wa Hezbollah, Hassan Nasrallah, na mashambulizi ya pager huko Lebanon na Syria ambayo yalichochea hasira ndani ya Iran.
Kuegemea ushawishi usio wa moja kwa moja kupitia washirika pekee kulihatarisha kudhoofisha msimamo wa Iran katika kanda, na kuifanya kuonekana kama dhaifu mbele ya washirika wake wa muda mrefu na wapinzani.
Kwenye uwanja wa vita
Kabla ya kujiweka wazi kukabiliana moja kwa moja katika mzozo wa kikanda dhidi ya Israeli, Iran ilianza kutafuta msaada wa kidiplomasia kutoka kwa washirika wa kikanda na kimataifa, kwa nia ya kuthibitisha uhalali wa hatua yake.
Kisha Iran ikatangaza kuingia kwenye uwanja wa vita mwezi Septemba, kuashiria nia yake ya kurekebisha mwelekeo wa eneo hilo, kinyume na matarajio ya Netanyahu.
Makombora yanaonekana angani baada ya Iran kurusha makombora mengi ya balestiki, huku kukiwa na uhasama wa kuvuka mpaka kati ya Hezbollah na Israel, kama inavyoonekana kutoka Tel Aviv, Israel, Oktoba 1, 2024.
Kufuatia hatua za awali za kulipiza kisasi za Iran, ambazo ni pamoja na kurusha mamia ya makombora ya balestiki dhidi ya Israeli, Netanyahu alitoa vitisho vikali vya kulipiza kisasi "kikubwa".
Matamshi ya kisiasa ya Iran yameongezeka katika kujibu vitisho vya Israeli, yakiongozwa na Kiongozi Mkuu Khamenei na kutiwa nguvu na wahusika wa bunge na maafisa wa haki za binadamu, ambao walipinga vikali kupuuza majibu ya Israeli.
Waziri wa Mambo ya Nje wa Iran, Abbas Araqchi, ametoa kauli kali hasa akiahidi kulipeleka suala hilo kwenye Baraza la Usalama la Umoja wa Mataifa ili kupigia kampeni kuadhabiwa kwa Israeli, huku akisisitiza pia uwezo wa Iran wa kutetea maslahi yake, hata kama maslahi hayo yako nje ya mipaka yake.
Hapo awali baada ya Oktoba 7, Iran ilipigania vita vya uharibifu wa nguvu dhidi ya Israeli, kupitia Hezbollah.
Hata hivyo, kutokana na Israeli kukiuka ardhi ya Iran, Tehran ilijikuta ikichochewa na ajenda mpya ya kisiasa: isingeweza tena kusimama kimya au kutegemea tu washirika wake - hata wale waaminifu - kufikia malengo yake ya kikanda, kama vile kuvuruga au kuchelewesha juhudi za Israil kuimarisha uhusiano wana na nchi za Kiarabu.
Iran iligundua kuwa ingelazimika kuchukua hatua za moja kwa moja, kuunda upya mazingira yenyewe katikati ya hali tete ya sasa na utawala wa Marekani unaoshughulishwa na uchaguzi wake.
Kufuatia mashambulizi ya Israeli, Iran imeamua kuchukua msimamo wa hadharani katika eneo hilo unaoiweka kuwa mpinzani wa kijeshi wa moja kwa moja wa Israeli.
Tehran imewasilisha ujumbe kwamba itajibu tishio la kieneo la Israeli kisiasa na kijeshi ikibidi, ikijua kwamba kutegemea tu washirika wake wa kieneo kunaweza kuleta gharama kubwa.
Zaidi ya hayo, ucheleweshaji wowote wa kuingia kwenye kinyang'anyiro hicho moja kwa moja, viongozi wa Irani sasa wanaona, kungeathiri pakubwa ushawishi wake wa kikanda.
Mtazamo wa makabiliano wa moja kwa moja wa Iran unaimarishwa na ushirikiano wa Urusi na China, ambazo uungaji mkono wake umetia moyo msimamo wa Tehran.
Kando na hatua zake za kimkakati, Iran imeshirikisha mataifa ya Mashariki ya Kati kidiplomasia, ikijifanya mwathirika wa uvamizi wa Israeli na kuonya kwamba kupuuza malalamiko yake kunaweza kuleta matokeo yasiyotabirika.
Makala haya yamechapishwa kwa ushirikiano na Egab.
Mwandishi, Mahmoud Shaaban ni mtafiti wa kisiasa kutoka Misri na mwandishi wa habari. Alikamilisha tasnifu yake kuhusu uhusiano wa Iran na Marekani, hasa akilenga "Athari za Vikwazo vya Marekani wakati wa Enzi ya Donald Trump akizingatia Mienendo ya Kieneo ya Iran." Hivi sasa, anajiandaa kujadili tasnifu yake ya udaktari kuhusu usalama wa eneo, akilenga zaidi "Athari za Vita vya Wakala kati ya Iran na Marekani kwenye Muundo wa Usalama katika Mashariki ya Kati." Shaaban amekuwa akibobea katika masuala ya Iran kwa miaka kadhaa. Ushiriki wake wa hivi majuzi ulikuwa unahusu uchaguzi wa hivi majuzi wa rais wa Irani uliofanyika Juni 2024.
Kanusho: Maoni yaliyotolewa na mwandishi hayawakilishi lazima maoni, mitazamo na sera za uhariri za TRT Afrika.
