Na
Sylvia Chebet
Tafakari hili. Unatoka nje ya uwanja wa ndege, kituo cha reli au kituo cha basi kwenye eneo jipya, ni jambo gani la kwanza unalofanya? Mara nyingi zaidi, jambo la kwanza ni kusimamisha teksi, na mawasiliano ya kwanza yatakuwa na dereva wa teksi.
Nauli, kwa kawaida inategemea umbali, muda na vigezo vya kiuchumi vya kipekee kwa kila eneo, ndio msingi wa mkataba kati ya dereva na abiria kwa safari itakayofanywa na wote wawili.
Nchini Kenya, ambapo maandamano ya hivi majuzi wa kupinga ushuru umeyumbisha uchumi ambao tayari umekumbwa na matatizo, madereva wa teksi wako katika hali ya mtanziko.
Wakitoza nauli za juu zaidi na wanakosa wateja wao na makampuni yanayotoa huduma za usafiri. Wakitoza nauli ya kawaida wataendelea kuumia.
Ushindani mkali kati ya makampuni ya ndani na makampuni ya usafirishaji ya Uber na Bolt umesababisha kupunguzwa kwa nauli kwa kiwango ambacho haina maana tena ya kiuchumi, kulingana na madereva.
"Ni kama kuchota maji kwa ndoo inayovuja," dereva wa teksi Samson (jina limebadilishwa) anaiambia TRT Afrika. "Tunachokipata ndicho tunachokula."
Hali hii si nzuri kwa madereva wanaolipa mikopo, kutoa chakula kwa familia, na kulipia elimu na afya.
Dereva wa kike anasema hana chochote kilichosalia baada ya kutenga shilingi 2,000 za Kenya (US$15) kwa mkopo wa gari lake.
"Nina watoto shuleni na ajira ya nyumba kulipa," anasema. "Unaendesha kwa nauli ya Ksh 200, na saa 12 baadaye, bado hujapata mapato ya kutosha kulipa mkopo wa gari na kununua mafuta. Mambo hayaendi sawa, na hatuna njia nyingine," aeleza, akidokeza kwa gharama za nyongeza madereva wa mifumo ya simu kama vile Uber wamekuwa wakiongeza nauli zaidi na ile ya kawaida.
Kuhesabu hasara
Kenya ni moja wapo ya soko kuu la kampuni za usafirishaji. Idadi ya watu nchini inaongezeka, lakini umiliki wa gari unabaki kuwa mdogo, ambayo ni usanidi mzuri kwa biashara kama hiyo.
Makampuni hupokea maombi mengi ya usafiri kila saa na yana uwezo juu ya madereva wao waliojisajili, ambao lazima watii viwango vya bei vya programu.
Ili biashara yao iwe na maana kiuchumi, madereva wanapendekeza kuongezwa kwa nauli ya msingi kutoka takriban Ksh 150 hadi 200 kwa gari dogo linalobeba abiria watatu na hadi shilingi 300 kwa mabasi yaliyoainishwa kama 'XL' kumaanisha gari yenye nafasi kubwa ya kubeba abiria wengi na mabegi makubwa.
Nyakati nyingine, madereva huongeza nusu ya jumla ya kiasi kinachotozwa kwa ada, kumaanisha kuwa watatoza Ksh 300 kwa usafiri wa Ksh 200.
"Unaposukumwa, unasukuma mtu mwingine," asema dereva mmoja wa teksi. Baadhi ya abiria hukubali na kulipa nauli ya juu zaidi. Wengine hawana, na kuacha madereva na chaguo kidogo la kukubali kiwango cha chini.
Kwanza, madereva wanapaswa kuwajibika kwa mafuta yanayotumika kwa umbali kati yao na mteja, ambayo wakati mwingine inaweza kuwa masafa marefu zaidi au kucheleweshwa wakati msongamano wa magari unapokuwa mwingi.
"Iwapo utapata maombi matano ambayo yanakulazimisha kuendesha umbali wa kilomita 10 kumchukua mteja, na labda kiwango cha matumizi ya gari ni takriban Ksh 20/km, utatumia Ksh 200 ($1.55) kwa safari moja.
Kwa jumla, utatumia Ksh 1,000 ($7.75) kupata wateja," anasema dereva mmoja.
Kwa kuwa gharama kabla ya safari itakuwa juu ya dereva, hali itakuwa mbaya zaidi ikiwa watakumbana na msongamano huku waikwa wamebeba wateha wao - jambo linalotokea kila siku nyakati za msongomano.
Programu hukata kiotomatiki asilimia fulani kutoka kwa malipo ya mteja. Kwa hivyo, kupunguzwa kwa asilimia 20 kutoka kwa safari kama hiyo kunaweza kumwacha dereva na hasara.
"Fikiria tayari umekosa shilingi 80. Biashara gani hiyo?" Anasema Samson.
Hali ngumu
Madereva wachache huchukua mikopo kununua magari, huku wengine wakikodisha magari. Mwishoni mwa biashara kila siku, wanatarajiwa kutuma kiasi walichokubaliana awali kwa mmiliki wa gari baada ya kutoa gharama za mafuta na ukarabati.
Madereva wengi hutuma kiwango cha chini zaidi cha Ksh 2,000 kila siku, kulingana na ukubwa wa gari.
"Kawaida gari lingekuwa na vifaa vya kufuatilia, kumaanisha kwamba kwa kila hatua unayofanya, mmiliki anajua kuwa unapata pesa. Kwa hivyo, wanatarajia pesa kwa sababu gari limekuwa likitembea," anafafanua Samson.
Kuna changamoto zingine pia, kama vile kusimamishwa kazi kiholela, kudhulumiwa na kutendewa vibaya na kampuni zinazoendesha gari, na unyanyasaji kutoka kwa baadhi ya wateja.
"Wanapokusimamisha kazi, inazidi kuwa suala la Mamlaka ya Kitaifa ya Usafiri na Usalama. Uwezekano wa kurejeshwa leseni ya kuendesha Magari ya Watumishi wa Umma unakuwa mdogo sana. Kwa hivyo, unasukumwa nje ya soko," Samson anaelezea kwa huzuni.
Kwa bahati nzuri
Kampuni ya ndani ya usafirishaji nchini Kenya, 'Little Cab', inajaribu kuhakikisha madereva hawapati hasara peke yao kila wakati.
"Hata wanapiga simu kwa madereva. Kadhalika, unaweza kuwapigia simu, kuwatumia barua pepe au kuzungumza nao wakati wowote unapotaka kuzungumzia jambo,” anasema Samson.
Kampuni nyingine ya ndani, 'Faras Cabs', inachukua hatua kulinda madereva na wateja wake pamoja.
"Tumeleta mabadiliko machache kwa ajili ya madereva huku tukishughulikia masuala machache ili kuwalinda wateja wetu. Jambo la kwanza ambalo tumefanya ni kuongeza nauli yetu ya chini kutoka Ksh 200 ($1.55) hadi 240 ($1.68)," Osman Abdi, afisa mkuu wa biashara wa Faras Cabs, anasema.
Madereva wa teksi wanangojea kuona kama kampuni zilizoimarika zaidi za kubeba abiria zenye alama ya kimataifa zitafuata mkondo huo.
