Imepita miaka 65 tangu riwaya ya "Vitu Vikapanguka" (Things Fall Apart) iandikwe. Ilikuwa kitabu cha kwanza cha Chinua Achebe na kikawa kitabu chake maarufu zaidi, kilichotafsiriwa zaidi na kuchambuliwa zaidi. Nafasi yake katika fasihi bado haijapingwa.
"Things Fall Apart" sio tu hadithi ya kijiji cha Umuofia kwa uwongo, bali pia ni kumbukumbu ya mtindo wa maisha ambao ulikuwa unakaribia kuwa historia.
Hii ndiyo maana ambayo mimi pia nathamini kitabu hiki: kama historia. Hadithi hii inahusisha mtindo wa maisha ambao una ukweli kwa wasomaji kutoka tamaduni mbalimbali za kikabila. "Things Fall Apart," kwa lugha yake tajiri, bado inaleta hamasa kwa waandishi na wafikiriaji wa leo.
Umoja wetu wa kiasili kama binadamu unamaanisha kuwa kila historia ya watu itaambatana na "DNA" kutoka hadithi za watu wengine.
Hivi karibuni, nilisafiri kati ya Liberia na Sierra Leone. Upande wa Liberia wa mpaka kuna eneo la Bo Waterside, lakini ukivuka Mto Mano wenye nguvu, utajikuta uko Jendema.
Ni Jumapili na soko lina vitu vichache sana kwa ajili ya supu. Kijiji hiki kina kitu cha kufananishwa na kivuko cha malori: kana kwamba kila mtu hapa amekuja hivi karibuni kwa fursa zinazotolewa na kituo cha mabasi, kuvuka mpaka, ina msongamano wa wasafiri.
Kuna mamia ya vijiji kama Jendema kote Afrika, vijiji vya mpakani ambavyo vimechipuka ili kuhudumia mahitaji ya kuvuka mpaka.
Mpira wa miguu unapigwa
Ninachukua pikipiki na kwenda maili chache zaidi nchini Sierra Leone, kijiji cha Gohn, ambacho kina shule kwa pande zote za Barabara Kuu. Katika moja wapo, watoto wanakusanyika kwa ajili ya mechi ya mpira wa miguu.
Ninapita kijiji. Nyumba nyingi ni za udongo. Hii ni kijiji hai, na majengo yanafanana na yamechipuka kutoka duniani yenyewe, na kama ukafumbua macho yako, unaweza kuona Okonkwo akitembea kwa hasira njiani akimwendea Nwoye kwa maneno makali.
Chakula cha mchana kinaandaliwa pande zote za njia. Watoto watatu wanasugua mpira wa miguu wanapopita karibu nami. Je, mnakwenda kucheza uwanjani shuleni? Nauliza. Wanajibu kwa kukubali, na naahidi kuja kuwaona.
Watoto wananitazama ninapoenda. Hii inaweza kuwa barabara ya umma, lakini sio barabara kuu kwenda Liberia. Hakuna mtu anayetembea barabara hii bila kuwa na shughuli katika kijiji hiki cha Umuofia.
Msafiri mwenye hamu
Hatimaye, mtu anajitokeza kwa ujasiri kuniuliza kuhusu ninachokitaka. Historia yenu, namwambia. Ninasema na kijana wa miaka thelathini hivi, mzaliwa wa kijiji anayetembelea kutoka mji ulioko karibu.
Tunabadilishana majina na kushikana mikono, lakini anakiri kuwa hajui chochote kuhusu historia, na hata vijana wengine walio karibu naye wanaketi na kunywa. Basi, ananipeleka kwa kiongozi wao.
Kiongozi wa Gohn ni mzee lakini mwenye nguvu za kiakili na kimwili, na anaondoka katika hamaka iliyowekwa kati ya nguzo katika uwanja wa mbele wa nyumba yake. Analala kwa mtindo wa Obierika akiburudisha wenzake.
Karibu yake kuna watu mbalimbali wa kikosi chake. Haelewi Kiingereza wala Krio, na mtu aliyenileta anakuwa mkalimani, akifafanua kuwa mimi ni profesa kutoka chuo kikuu cha mbali ambaye amekuja kufanya utafiti kuhusu historia na utamaduni wa watu wa Gohn.
Sielewi lugha hiyo, lakini maneno ya Kiingereza yanang'aa kama punje katika fufu laini la lugha ya Mende ya mkalimani wangu, na namsahihisha kwa ukweli mdogo zaidi: mimi ni msafiri kutoka Asaba, nikipita kijiji chake, nikipenda, na mwenye hamu kuhusu historia yake.
Athari za ukoloni?
Kiongozi ni rafiki wa kutosha, lakini shaka ya wapita njia wenye hamu inaenea sana katika Kijiji cha Mende hiki. Mwana wake anataka kuona kitambulisho na watu waliohudhuria wanafanya majadiliano kama Umoja wa Mataifa kuhusu hatari za kuzungumzia historia na wageni wenye nywele za kijivu.
Labda hii ni athari ya kamba na minyororo ya ukoloni ambayo walipata kwa kubadilishana kwa kitasa cha kukaribisha ambacho Afrika ilianzisha kwa Wazungu karne zilizopita, kamba ambazo Okonkwo hatimaye alijinyonga nazo. Au labda ni hali ya hivi karibuni ya asasi za kiraia za utafiti zinazotoa faida yenye utata kwa walengwa - au wahanga - wa utafiti huo.
Chochote kinachosababisha, kiongozi anaendelea kusugua katika hamaka yake, anakubaliana kwamba hakuna mtu anayejua historia ya kijiji chake kama yeye. Hakuna. Lakini hataisimulia.
Hii ndio janga ambalo "Things Fall Apart" linapunguza katika kurasa zake: maktaba za wazee ambao wanalinda sana hadithi na historia zao zinaondoka pamoja nao kwenda kwa mababu zao. Nikiaga, namsisitiza mkalimani wangu kijana kumshawishi kiongozi wake kuwaeleza hadithi zake za Gohn mapema au baadaye.
Ujirani mwema
Kwa sababu hata "Vitu" tunavyoendelea kuvikalia vinaendelea Kupanguka.
Hii inaonyesha muundo wa usanifu kwa ujirani mzuri: ni jinsi gani unaweza kuwa na ugomvi na majirani ambao unalazimika kushirikiana wageni, chakula, ubishi, na maisha?
Barabarani, mechi ya wavulana inaendelea. Mdundo unaongezeka ninapokaribia: labda mimi ni jasusi wa siri kutoka Ligi Kuu?
Maoni yao yenye joto kwa Mende yananielea kama muziki. Ni ya kuvutia jinsi hatuhitaji kuelewa muziki ili kucheza.
Ninatazama kwa muda, lakini uzito wa historia inayoyumba unanilemea leo. Ninarudi kitandani usiku huu Jendema, nikiwaza ikiwa kizazi kijacho cha Mende kitahitaji kuchuja historia yao kutoka katika kurasa za "Things Fall Apart."
Mwandishi, Chuma Nwokolo, ni mwanasheria na mchapishaji wa Nigeria aishiye Lagos.
